РЕВМАТИЗМ
Сустав да чиг яй висьӧдысь ревматизм висьӧмтӧ йӧзыд тӧдӧны зэв важысянь. Тайӧ висьӧмыс висьӧдӧ зэв чорыда да дыр уна сё сюрс уджалысь йӧзӧс. Лёквисьӧм, чакотка да трахома висьӧмъяс ӧні шуам уджалысь йӧз пӧвстса (социальнӧй) висьӧмъясӧн, сӧвет власьт чорыда босьтчис вермасьны накӧд. Ревматизмыд ӧнӧдз на кольӧ бокӧ, а сійӧ зэв ёна паськалӧма йӧз костад. Медся ёна сійӧн висьӧны гӧль йӧз — крестьяна да рабочӧйяс. Гӧль йӧзлы тырмытӧмысла лоӧ овны кӧдзыд ва руа, пемыд керкаясын, кытчӧ прамӧя югыдыс оз пырав; лоӧ уджавны ва вылын либӧ ва пиын, пӧсь инын да тӧв йылын, сідз водзӧ. Сэтшӧминъясад уджалысь йӧзыд кынмалӧны, прӧстудитчалӧны. Прӧстуда висьӧмъяссяньыд сэсся найӧ бӧрыннас висьмӧны чорыда висьӧдысь либӧ дыр висьӧдысь ревматизмӧн.
Статистика лыдпасъяс серти тайӧ висьӧмнас висьӧны медся ёна крестьяна пӧвстысь: кер лэдзысьяс, кер кылӧдысьяс, вӧралысьяс, чери кыйысьяс; рабочӧйяс да служащӧйяс пӧвстысь: кӧрт туй вылын уджалысьяс, руда перъян заводъясын, кӧрт вӧчан заводъясын уджалысьяс, пабрик-заводса гырысь пачьяс бердын уджалысьяс, дорччысьяс да сідз водзӧ. Сідз кӧ, ревматизм висьӧм медъёна висьӧдӧ уджалысь йӧзӧс, кодъяс уджалӧны ывла вылын, ваын да би дорын. Ревматизм — уджалысь йӧз пӧвстса висьӧм.
Босьтам миян коми крестьяналысь уджалӧмсӧ да оланінсӧ. Керка пытшкӧсыс налӧн пемыд, семьянаныс олӧны ӧти вежӧсын тӧлын кӧть гожӧмын морт 6–10-ӧдз. Вежӧсыс ва руа, ӧшиньяссӧ оз и восьтавлыны, вежлавтӧм сынӧдыс вежӧс пытшкас абу сӧстӧм. Сэсся сэн жӧ и пуӧны-пӧжалӧны, чадитӧны, косьтӧны уджалан ва кӧлуйсӧ, кӧмкотсӧ. Ылынджык сиктъясысь тшӧкыда на аддзан керкасьыныс куканьясӧс, ыжъясӧс. Татшӧм оланінъясыс ёна отсалӧны йӧзлы ревматизмӧн висьмыны.
Уджалӧны коми йӧз бара жӧ тайӧ висьӧмнас кокниа висьманінъясын. 210 сюрс коми йӧз пиысь 50 320 мортысь уна уджалӧ (1/4 пай йӧзыс) кер пӧрӧданінын да мукӧд пӧлӧс бокыса сьӧкыд удж бердын. 1926–27 воын кер пӧрӧданінын уджавлӧмаӧсь 12 736 кымын морт, кер кыскалӧмаӧсь 11 675 морт, кер кылӧдӧмаӧсь — 13 485 морт. Пес кералысьяс вӧлӧма — 3533, шпал бердын уджалысьяс 3486, вӧралысьяс 4443, чери кыйысьяс 1550, тӧчила вӧчысьяс — 13 морт. Тайӧ став йӧзыс келалӧны лым пиын да ва пиын, либӧ кӧдзыд тӧв йылын, зэр улын. Узьлӧны вӧр керкаясын, пывсянъясын. Вӧр керкаыд ӧшиньтӧм, пемыд, гӧгӧр бус да няйт, ломтысьӧмысла тшын, чад, верман кольмыны да с. в. Унаысь веськавлӧ узьлыны ывла вылын, кӧдзыд, ва му вылын, паськӧмъяс оз пӧрччывны. Паськӧмыс уджалігас кӧтасьӧ пӧсялӧм вӧсна, зэрӧн, ваӧ усьлӧм понда да с. в. Паськӧмсӧ вежлалӧны зэв шоча, сы вӧсна паськӧмныс налӧн бура оз и косьмыв. Кокъясыс, киясыс, мышныс кӧтасьӧм бӧрад, либӧ лун кузяла коскӧдз лымйын, ваын келалӧм-уялӧм бӧрад кынмӧ. Ва паськӧмсӧ косьтӧны кражъя би дорын. Кокнысӧ косьтыны пӧрччасны да: ӧтарсяньыс лымйыс кынтӧ, мӧдарсяньыс вывті жарысла сотӧ. Татшӧминъясын уджалӧмысла, пӧсь да кӧдзыд вежласьӧм вӧсна йӧзыд частӧ висьмӧны быд сикас кынман висьӧмъясӧн (прӧстудаӧн), сы бӧрын кокниа висьмӧны и ревматизмӧн. Висьмӧны чиг яйяс (мускулъяс) да суставъяс.
Сиктъясад йӧзыд ёна на висьмалӧны и ас пемыдлунныс вӧсна. Тӧв шӧрын висьысь йӧз енлы эскысьяс ас пемыдлун вӧснаыс (колӧкӧ асьныс висьӧны ревматизмӧн) купайтчӧны ва вежӧдігӧн юкмӧсын (йӧрданын). Кӧсйӧны корсьны справа, сӧмын ёнджыка висьмӧны. Сідзжӧ пывсьысьяс унаысь пӧсьвывсьыс нарошнӧ пывсянысь петалӧны лымйын туплясьны. Тайӧ сідзжӧ вӧчӧ мортлы омӧльтор. Абу кӧ асьтӧ сы вылӧ велӧдӧма водзысяньджык, сідзи друг кынтысьны оз ков. Пӧсьвылысь кӧдзыдӧ друг вуджӧмыд абу бур, ӧдйӧ верман висьмыны кынтан висьӧмъясӧн, прӧстудитчыны, вермас кувтӧдз лоны. Овлӧ нӧшта, страда дырйи уджалігъясӧн пӧсь вылӧ юӧны кӧдзыд ключ ва, — тайӧ бара жӧ абу бур.
Прӧстудаыд ачыс абу ревматизм висьӧм дай ревматизмыс оз прӧстудасянь ло, сӧмын прӧстуда висьӧмыс отсалӧ ревматизмӧн висьмыны. Обласьтувса дзоньвидзалун кутан юкӧдлӧн чукӧртӧм лыдпасъясыс петкӧдлӧны Коми обласьтысь тайӧ висьӧмӧн йӧз лыдсӧ:
[...]
Коми Обласьтын, острӧй да кузяа висьӧдысь ревматизм висьӧмъяс ёна паськалӧма йӧз костас. Мыйла унаӧн висялӧны — лои висьтавлӧма нин.
Быд сиктын, позьӧ шуны, быд крестьянин семья пытшкысь сюрӧ ӧти мортыд, коді ветліс доктор дінӧ, либӧ сусед дінас норасьны лыяс либӧ суставъяс юкалӧмысь, сідзжӧ кияс да кос висьӧмысь. Крестьяниныд ачыс дерт оз на быд кадӧ вермы тшук шуны кутшӧм висьӧмӧн висьӧ, сӧмын унджыкыс веськыда шуӧ «прӧстуда» пӧ. Нёльӧд юкӧн йӧзыс сэтысь веськыда висьталӧны: висьми пӧ кынмалӧм вӧсна, кынмалӧмсяньыс сэсся и висьӧ ревматизмӧн.
Миян Обласьткӧд орчча губерняясын, кӧні уджалан ногыс да олӧм ногыс йӧзыслӧн миянкӧд ӧткодь, ревматизмӧн сідзжӧ висьӧны зэв унаӧн.
[...]
Со мыйта йӧзӧс мучитӧ тайӧ кузяа (дыр) висьӧдысь висьӧмыс, унаӧн пӧрӧны китӧм-коктӧм калекаясӧ, унаӧн кулӧны. Медся ёна ревматизмӧн висьӧны самӧй пӧрнӧй йӧз ар 15–35-яс, медтом дзоньвидзалуна олан кадас. Висьысь йӧзыд оз вермыны уджавны, уджавтӧгыд видз-му овмӧсыс налӧн (крестьянинлӧн) киссьӧ. Сэсся ӧд висьысь йӧзтӧ колӧ видзны, вердны дай бурдӧдны. Уна сьӧм государство видзӧ больничаясӧ, лекарствоясӧ, курортъяс вылӧ да сідз водзӧ. Унаӧн висьӧм вӧснаыс кольӧны нэмыс кежлӧ инвалидӧн. Найӧс бара лоӧ видзны вердны государстволы. Стракуйтчан юкӧдлӧн лыдпасъясыс висьталӧны: 1896–1899 воясӧ — 1000 инвалид пиысь пӧрӧмаӧсь калекаӧ 62 мужик да 85 нывбаба дыр висьӧдысь ревматизмӧн висьӧм вӧсна.
Лыдпасъяс бура петкӧдлӧны: ревматизм висьӧмӧн медъёна висьӧны уджалысь йӧз — гӧльджыка олысь йӧз. Тайӧ висьӧмыскӧд колӧ босьтсьыны вермасьны мукӧд сикас йӧз пӧвстса висьӧмъяскӧд (лёквисьӧм, чахотка, трахома) моз жӧ. Вермасьны бурдӧдчӧмӧн да висьмӧмысь водзвыв видзчысьӧмӧн. Босьтсьыны тайӧ уджас колӧ став йӧзыслы, не сӧмын государстволы.
Мый сійӧ ревматизмыс да кысь сійӧ лоӧ
Ревматизм висьӧмтӧ (шуӧны и юкалӧм висьӧмӧн) тӧдӧны зэв важысянь. Ревматизм кывйыс — греческӧй кыв «визувтӧ-лэбалӧ». Ми шуам ревматизмтӧ шыбласян-ветлӧдлан висьӧмӧн (шыбласьӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ). Ревматизмӧн висянінъяс: суставъяс, чиг яйяс, ёна ӧдӧны (воспаленньӧ), ещӧ нин чорыда висьӧны чорыда висьӧм нуӧдігӧн. Сустав висьӧдысь-ӧ, чиг яй висьӧдысь ревматизм-ӧ висьысь мортлӧн тӧдмалӧны висьӧдӧм сертиыс. Овлывлӧ ревматизм вӧсна висьмӧны нервъяс.
Лыяс юкалан да суставъяс юкалан висьӧмыд эм уна сикас, сӧмын быд юкалан висьӧм оз позь шуны ревматизмӧн. Ревматизмыд аслыссяма висьӧм. Кор суставъяс, чиг яй, лыяс либӧ нервъяс висьӧны кынмалӧмсянь-прӧстудасянь, сэк сӧмын позьӧ шуны ревматизмӧн. Суставъяс кӧ висьмасны мукӧд висьӧмъяс вӧсна, шуам: скарлатина, тиф, вира мыт, триппер, чахотка да мукӧд висьӧмъяс вӧсна, сэк юкалан висьӧмыд абу ревматизм.
Висьӧмтӧ веськыда тӧдмавны (кутшӧм висьӧмӧн висян да мыйла висьмӧмыд) колӧ быд висьмигӧн петкӧдчыны докторлы. Доктор сӧмын вермас веськыда висьтавны, кутшӧм висьӧмӧн висян.
Мыйла висьмӧны йӧзыс тайӧ аслыссяма висьӧмнас — ревматизмӧн, наука оз бура тӧд. Эм уна пӧлӧс сёрнияс тайӧ висьӧм кузьтаыд. Велӧдчӧм йӧз быд ногӧн тӧдмалӧм мысти тайӧ висьӧмсӧ унджыкыс шуӧны кӧласян висьӧмӧн. Сӧмын пӧ сылы паськавнысӧ колӧ аслыссяма кадъяс да морт вир-яйлӧн (организмлӧн) тайӧ висьӧмсӧ кокниа примитан сям. Висьӧм вӧчысьсӧ да новлӧдлысьсӧ ӧнӧдз на абу аддзӧмаӧсь. Быд висьӧмлӧн эм аслыспӧлӧс зараза, мӧд ногӧн кӧ, микроб (ловъя ловъяс). Микробъяс зэв посньыдикӧсь. Микроскоп пыр видзӧдігӧн найӧс сӧмын позьӧ аддзыны.
Важысянь нин тӧдмалӧм серти ревматизмӧн висьмӧны горш висьӧм бӧрын (ангина бӧрын). Учёнӧйяс казялӧмаӧсь: быд 100 ревматизмӧн висьысь йӧз пиысь — 80-ыс висьлӧмаӧсь ревматизмнас висьмытӧдз — горш висьӧмӧн. Та серти чайтӧны ревматизмыд пӧ кӧласян висьӧм Сідз кӧ, висьмӧдысьыс (микробыс) шедӧ да пырӧ мортыдлы ныр пырыс либӧ вом пырыс, горш висигас да насмука дырйи. Прӧстудаыд, кор мортлӧн висьӧ горшыс, насморк, висьӧ юрыс да с. в., зэр улын кӧтасьӧм вӧсна, лым улын ваын келалӧм вӧсна, уль му вылын куйлӧм вӧсна, пур вылын кывтігӧн да сідз водзӧ, сэки мортлӧн вир-яйыс (организмыс) слабитӧ, сэки сійӧ вир-яйӧ кокниджыка веськалӧ да висьӧдӧ ревматизм висьӧм.
Кӧдзыда-шоныда вежласянінын олӧм вӧсна мортлӧн дзоньвидзалуныс лёкмӧ, мортыд лоӧ слабджык, ёнджыка вермӧ висьмыны быд сикас кынмӧм вӧсна висьӧмъясӧн, бӧрыннас ревматизмӧн. Ӧні бура тыдалӧ, оз прӧстуда вӧсна висьмы мортыд ревматизмӧн, а прӧстудаыс сӧмын отсалӧ ревматизмнад висьмыны.
Унджык велӧдчӧм йӧз шуӧны, ревматизмлӧн пӧ заразаыс, оз мукӧд кӧласян висьӧмъяс моз мӧда-мӧдлы вудж. Овлывлӧ, ӧти семья пытшкын висьӧны ревматизмӧн 2–3 морт, сӧмын найӧ абу мӧда-мӧдсяньыс висьӧм вуджӧм вӧсна висьмӧмаӧсь, а висьмӧмась ӧти ва руа патераын олӧмысь, ӧткодь инын уджалӧмысь, ӧткодя кынмалӧмъяс вӧснаыс да с. в. Велӧдчӧм йӧз нӧшта шуӧны, морт вир-яйлы пӧ ревматизмӧн кокниа висьмӧм сямыс вермӧ вуджны бать-мамсянь. Тадзи чайтӧны со мыйла: овлывлӧ ӧти семья пытшкын пӧшти ставыс висьӧны ревматизмӧн. Ӧти ыджыд больнича Германияын лыддьӧма, тӧдмӧдӧма да 246 ревматизмӧн висьысь морт пиысь 35 %-ыслӧн ревматизмӧн висьӧны рӧдвужыс; 71 висьысьлӧн висьлӧмаӧсь сідзжӧ и бать мамыс.
Ӧти семья пытшкын унаӧн тайӧ висьӧмнас висьӧны дерт и ӧткодь удж бердын уджалӧмла, ӧткодь оланінын олӧмла, ӧтмоза быдӧн кынмавлӧны да с. в. Висьлывлӧны насмукаӧн да горш висьӧмӧн челядьыд и бать-мамъясныс. Сӧмын бара жӧ та вӧсна оз позь шуны, мый ревматизм вуджӧ мӧда-мӧдлы. Сідзкӧ, ревматизм абу бать мамсянь вуджысь (наследственнӧй), сӧмын ревматизмӧн висьысь бать-мамлӧн челядьыс векджык овлӧны лёк дзоньвидзалунаӧсь. Ичӧтсяньыс найӧ висьлӧны горш висьӧмӧн, насмукаӧн, томысянь челядьлӧн тайӧ висьӧмъяс вӧсна лёкмӧ дзоньвидзалуныс, коді и восьтӧ ревматизмлы висьмӧдны туйсӧ.
Повзьӧм вӧсна, ёна скӧралӧм вӧсна, ёна мудзӧм вӧсна, тшыгъялӧм, тырмытӧм вӧсна, гӧля олӧм — отсалӧны висьмыны ревматизмӧн. Мортыдлы кӧть и оз лӧсяв оланіныс (кӧдзыд либӧ шоныд) сійӧ оланіныс ачыс оз вермы висьмӧдны суставъястӧ. Ревматизмӧн висьмӧны кӧдзыда-шоныда поводдя (климат) вӧсна сӧмын сэк, кор татшӧм климатыс вермӧ мортӧс висьмӧдны прӧстудаӧн.
Прӧстудаӧн висьӧны медся ёнасӧ арын, тӧлын да водз тулысын. Медся уна ревматизмӧн висьысьыд овлӧ сентябр тӧлыссянь да май тӧлысьӧдз, сійӧ кадъясас поводдяыс вежласьӧ да.
Сідзжӧ ревматизмӧн висьмыны отсалӧ васӧдінын олӧм. Эмӧсь сиктъяс нюр бердъясын. Сэн сынӧдыс векджык ва руа. Ва руа инын мортыд вермӧ регыдджык висьмыны прӧстудаӧн.
Сьӧкыдтор новлӧдлӧмъяс вӧсна, сьӧкыда уджалӧм вӧсна, усьӧмӧн либӧ кучкӧмӧн доймӧмъясла, уна ветлӧмла ки-кок суставъяс мортлӧн слабитӧны. Суставъяс слабитӧмла морт бара жӧ кокниа вермӧ висьмыны ревматизмӧн. Доймылӧм суставъяс зэв кокниа висьмӧны ревматизм висьӧмӧн дай ревматизмнас висьлӧм суставыс бурдлӧм бӧрас вермӧ бара висьмыны да ёнджыка висьӧдны.
Ревматизмӧн висьлывлӧны челядьяс ар 5–6-сянь. Тайӧ висьӧмыс мортӧс вермӧ висьӧдны унаысь нэм чӧжнас.
Ревматизм висьӧм позьӧ юкны куим пельӧ: 1) сустав висьӧдысь, острӧй форма ревматизм, 2) кузяа висьӧдысь сустав ревматизм, 3) чиг яй висьӧдысь ревматизм.
Суставъяс
Кутшӧм вежсьӧмъяс овлӧ суставъясын ревматизмӧн висигӧн, бурджыка гӧгӧрвоан дзоньвидза суставъяс мортлысь тӧдмалӧм бӧрын. Суставӧн шусьӧ торъя лыяс ӧтлаасянін. Сійӧ ӧтлаасянінтіыс лыясыс вӧрӧны. Сойын ӧтлаасьӧ кык лы (гырддза); кокын ӧтлаасьӧны лядьвей лы кокчӧр лыкӧд (пидзӧс).
Лыяс ӧтлаасянінъясӧд — гырддзаясӧд и пидзӧсъясӧд ки-кок мортлӧн вӧрӧ. Лыяс ӧтлаасянінас эм щель (кост). Сійӧ щелльыс быд боксянь тупкысьӧма суставӧн — мешӧкӧн моз. Тайӧ мешӧк кодь куыс зэв топыда сибдӧма ӧтлаасьысь лы помъясас. Пытшкӧс бокыс тайӧ мешӧк кодь куыслӧн вевттьӧма вӧсньыдик куӧн, тайӧ вӧсньыдик куыс вӧчӧ аслыссяма мазь. Мазьыс мавтӧ лы помъяссӧ, мед найӧ лӧсьыда да кокниа вӧрисны да мед оз ниртчыны. Босьтам телега. Чӧрссӧ кӧ телегаыдлысь он мавт сирӧн, дьӧгӧдьӧн либӧ мазьӧн, телегаыд кутас дзуртны, сьӧкыда кутасны бывъясыс (кӧлесаясыс) бергавны. Мавтан кӧ, бывйыд кокниа бергалӧ, оз дзурт, дырджык оз пазав. Сідз жӧ и суставъясыд уджалігӧн, мунігӧн вӧрӧны. Мед эськӧ лыяслы вӧлі лӧсьыд, кокни да мед лы помъяс эз вуштысьны, аслыспӧлӧс мазьыс и видзӧ. Лы помъясас, мукӧдлаас кык ӧтлаасьысь лыяс шӧрас эм гӧч, небыд пӧдушка кодь. Сійӧ гӧчьясыс видзӧны лыяссӧ кучкыссигъясӧн, зӧркнитчигӧн, сьӧкыд торъяс лэптігъясӧн, мед лы помъясыс ёна топалігас эз жугавны ёрта-ёртас.
Тайӧ куим торйыс: 1) кык лы кост мавтысь мазьыс 2) лы помъяссӧ гартыштысь мешӧк кодьыс да 3) суставса гӧчыс — эмӧсь быд суставын, кӧть и муртса вӧрыштӧны лыясыс.
Мый лоӧ суставкӧд ревматизм дырйи
Ревматизмӧн висьмӧм суставлӧн мешӧк кодь кучик пытшкыс ӧдӧ (воспаляйтчӧ) да пыктӧ, эж вылас лоӧны аслыссяма зэв посньыдик пятнаяс, чутъяс, сэті неуна вир петлывлӧ. Ӧдӧм пыктӧмысла мешӧк кодь пытшкас лоӧ вывті уна мазьыс. Тайӧ ставтор вӧснаыс торксьӧны лыпомса гӧчьясыс. Висьысь суставъяс дінса яйыс, сӧнъяс да мукӧд кӧртӧдъяс пыктыштӧны жӧ, тшӧтш висьӧны, на дінӧ вирыс унджык локтӧ, гӧрдӧдӧны, видлалігӧн висяніныс ки улын пӧсь кодь, доймӧ. Сы вӧсна висьысь сустав діныс ставнас видзӧдныд пыктӧма, гӧгӧрыс гӧрдӧдӧма, доймӧ. Вӧригас суставъясыс лотшкакылӧны, дзуртӧны лы помъясыс мӧда-мӧд дінас инмӧмла, гӧчыс торксьӧм вӧсна да мазь кодь мавтаснас мавтсьӧм торксьӧмла. Мавтастӧм телега тай кутас дзуртны да лёка бергавны, сэсся не кадӧ киссьыны. Сідз жӧ овлӧ суставкӧд ревматизмӧн висьӧм вӧсна.
Кыдзи ревматизм висьӧдӧ суставъясӧс
Суставъяс ревматизмӧн висьмӧны уна ногӧн. Медся частӧ заводитчӧ горш висьӧмсянь (ангинасянь). Сэсянь заразаыс вуджӧ суставъясӧ. Некымын лун бӧрын суставъяс пыктӧны да ёна висьӧны. Мукӧддырйиыс пыктытӧдзыс морттӧ биалӧ да кынтӧ, а кор быттьӧ мортыд мудзӧма, жуялӧма, быттьӧ быдлаті сылӧн висьыштӧ сы бӧрын и висьмӧны суставъясыс. Медся ёнасӧ торксьӧны гырысь суставъяс кокъясысь (пидзӧс, кок лек), бӧрыннас и мукӧд суставъяс. Кокниджыка висьӧдігӧн торксьӧны сӧмын 2–3 сустав, сьӧкыда висьӧдігӧн висьмӧны пӧшти став суставыс, овлӧ, висьмӧны и мышку лыяс, морӧс лыяс, тшӧка лыяс да. Сэсся висьӧмыс чеччалӧ ӧтик суставысь мӧдӧ. Ӧтик сустав висьӧ на-а, висьӧмыс вуджӧма нин мӧдлаӧ. Водзвыв висьмӧм суставын пыкӧсыс содӧ. Сэсся висьлӧм суставъясыс бурдлӧм бӧрас выльысь пыктавлӧны. Тайӧ суставысь суставӧ лэбалӧмыс ревматизмлӧн овлӧ сӧмын медводдза острӧй форманас висьӧдігӧн. Та вӧсна йӧзыд шуӧны ревматизмтӧ «лэбалысь ревматизмӧн". Висьысь суставыс овлӧ ёна пыктӧма, пӧсь, муртса кытчӧкӧ инмӧдчӧмысь висьӧ, суставбердса эж выв кучикыс гӧрд. Уна сустав висигӧн висьысь морт куйлӧ, оз вермы сувтны, быд ичӧтика вӧрзьӧдчӧм вӧчӧ доймӧм. Висьӧны кӧ ревматизмӧн пидзӧс суставъяс — висьысь куйлӧ аслыссямӧн: куйлӧ мыш вылас, нюжӧдчӧма, неуна кусыньтчыштӧма бекйӧдыс да пидзӧсӧдыс кокъяссӧ, кок лапаясыс видзӧдӧны ортсылань да кусыньтчыштсьӧмаӧсь кок пыдӧсланьыс.
Кор мортлӧн друг моз висьмӧны-пыктӧны уна сустав, сэки морттӧ биалӧ, жарыс овлӧ 40°-ӧдз (дзоньвидза мортлӧн жарыс овлӧ 36,5°–37°). Вир сӧнлӧн типкӧмыс лоас тшӧкыдджык. Висьысь мортӧс биалас, ёна пӧсялӧ, кучикыс ньылӧмлаыс лоас ва. Пӧсь ньылӧмсьыс петӧ шома дук. Пӧсялӧмысла эж выв кучикыс висьмӧ, кисьтӧ гӧрдӧн — ичӧтик пластӧн-пластӧн. Ёна пӧсялӧмысла, мортлӧн кудзыс зэв этша. Паметьыс висьысь мортыдлӧн оз вежсьы (сӧмын торксьывлӧ юр вем висьӧм вӧсна). Кыв вылыс лоӧ еджыд, сёйны оз чӧсты, пӧсялӧм вӧснаыс ёна юктӧдӧ. Лоптыс шуйгаладор боктіыс ордлыяс улас содыштӧ, пыктыштӧ. Острӧй сустав висьӧдысь ревматизм бӧрын торксьывлӧ сьӧлӧмлӧн дзоньвидза уджалӧмыс (порок сердца). Лыдпасъяс серти, ревматизм вӧсна сьӧлӧмлӧн дзоньвидзалуныс гырысьяс пиысь торксьӧма 35%-ыслӧн, челядьлӧн — 60-80% став висьлӧм йӧз пиысь. Медся ёна торксьӧ сьӧлӧмлӧн дзоньвидзалуныс том йӧзлӧн. Сьӧлӧмыс торксьӧ висигас первоя вежон помас, либӧ мӧд вежон заводитчигас.
Ревматизмӧн висьӧм вӧсна висьмӧ юр вем, ревматизмъяснас отравитчас да.
Юр вем висьмигӧн мортӧс зэв ёна биалӧ, 42°-ӧдз, висьысь кутас сӧрны (мӧд вӧйпны), сырмӧ (войтӧв кыскалӧ), паметьыс вошӧ. Юр вем висьӧмыс вӧсна йӧз кулӧны. Нӧшта ревматизм бӧрад нервъяс висьмӧм — невралгия, овлывлӧ йӧймытӧдз, верман синтӧммыны, синса нерв торксьӧм вӧсна.
Острӧй формаа ревматизм кыссьӧ 5–6 вежонӧдз. Сӧмын висьӧмыс вермӧ лоны унаысь. Ревматизм вӧсна кулӧм шӧркоддьӧма овлӧ, став висьысь йӧз пиысь 1,5–4%. Ревматизм висьӧм вӧсна мукӧд пӧлӧс лоӧм чорыд висьӧмъяс дерт кості жӧ дженьмӧдӧны мортлысь нэмсӧ.
Кузя висьӧдысь сустав ревматизм
Кузя висьӧдысь сустав ревматизм вермӧ лоны острӧй ревматизмсянь, лоӧ и не сыысь. Висьмыныд отсалӧны: прӧстуда, кӧдзыд ва да ва руа пиын олӧм, лымъя ва пиын уджалӧм да сідз водзӧ.
Тайӧ висьӧмыс овлӧ олӧмаджык нин йӧзлӧн — ар 40–60-ӧдз. Острӧй ревматизмыс олӧма йӧзлӧн пӧшти оз овлы, овлӧ ар 15–35-ӧдз. Острӧй ревматизм дырйиыд частӧ висьысьлӧн торксьӧ сьӧлӧмыс. Кузя висьӧдысь сустав ревматизм дырйи сьӧлӧм торксьӧмыд зэв шоча овлӧ.
Суставъяслӧн торксьӧмыс кузя висьӧдысь ревматизм дырйиыд, острӧй ревматизм дырйи серти ёнджык дай сійӧс зэв сьӧкыд лечитны-бурдӧдны. Заводитчӧ висьӧмыс ньӧжйӧникӧн, первойсӧ ачыс мортыс бура оз тӧд. Первойсӧ висьысьыд норасьлӧ, суставъяс пӧ висьӧны, оз бура нюклясьны (пидзӧсӧд, гырддзаӧд).
Быд поводдя вежсигӧн суставъяс висьмӧны ёнджыка. Висьысь мортыд висьталӧ: «Кокӧс пӧ юкалӧ — зэрмас», быттьӧ кӧ барометр. Зэрмӧм водзын суставъяс ёнджыка висьмӧны, бур поводдя водзын жӧ висьӧмыс лӧньыштлӧ. Тайӧ ревматизм дырйиыс суставъяс торксьӧны ёнджыка: суставъясыд пыктӧны, ёна висьӧны поводдя вежсигъясӧн, лым да зэр водзын. Вӧригас суставъясыд дзуртӧны, лотшкакылӧны. Мукӧд суставъясыс ёна торксьӧны да висьысьыд ньӧти оз кут вермыны ветлыны. Овлӧ, лы помъясыс дзикӧдз йитчӧны, быдмӧны, оз кутны вӧрны, мортыд инвалид кодь калекаӧ пӧрӧ. Сэсся висян суставъяс зэв кокниа вӧрзьӧны. Висьысьыд ёна видзӧ висян суставъястӧ, сы вӧсна висянінса яйыс шойччӧ; уджавтӧгыд слабитӧ, ёна дзоляммӧ (муртаснас), кучикыс лоӧ вӧсньыд, чукрасьӧма, сэсся кокньыдджыка вермӧ висьмыны быдсяма кучик висьӧмъясӧн (экземаӧн да мукӧдӧн). Тайӧ кузя висьӧдысь сустав ревматизм мортӧс висьӧдӧ зэв дыр, кыссьӧ уна вояс, висьӧдӧ кор ёна, кор омӧльджыка — кадъясӧн.
Чиг яй висьӧдысь ревматизм
Тайӧ висьӧмсӧ йӧзыд сідз жӧ шуӧны — «прӧстуда» вӧсна. Шуӧны со мыйла.
Быд пӧлӧс ревматизм висьӧм кылӧ поводдя вежсьӧм водзын. Зэра да кӧдзыд поводдяясӧ доймӧмыс кылӧ ёнджыка. Гожӧмын висьӧмыс быттьӧкӧ дугдывлӧ. Висьысьясыс асьныс вунӧдӧны: тулыс-арнад ӧд налӧн став уджыс зэр улын, ва бердын шонді сэки оз на бура шонты. Нӧшта сэтчӧ содтан сьӧкыда уджалӧмсӧ, тырмытӧмсӧ гӧльджыка олысь крестьянинлысь да гӧгӧрвоана лоӧ. Сэки дерт сылӧн дзоньвидзалуныс жебмӧ. Слаб дзоньвидзалуна мортыд ёнджыка висьмӧ быдсяма пӧлӧс кӧласян висьӧмъясӧн, сідзжӧ и ревматизмӧн. Чиг яй висьӧдысь ревматизмлысь заразасӧ (микробъяссӧ), острӧй да кузя висьӧдысь ревматизмъяслысь моз, абу на жӧ аддзӧмаӧсь. Ревматизмӧн висигӧн торксьӧны тшӧтш сы гӧгӧрса кос сӧнъяс, чиг яйсӧ вевттян кучикъясыс, лы выв кучикъяс да сідз водзӧ.
Ревматизмӧн висьысь чиг яй, оз ёна вежсьыны, сӧмын ёна висьӧны. Сы вӧсна торксьӧны нервъяс. Мукӧд велӧдчӧма йӧз шуӧны, чиг яй висьӧдысь ревматизм пӧ, сійӧ кор висьӧны сӧмын чиг яйясыс (мышцы). Нерв висьӧдысь ревматизм пӧ сійӧ бара аслыспӧлӧс висьӧм. Унджык велӧдчӧма йӧз чиг яй да нерв висьӧдысь ревматизм лыддьӧны ӧти висьӧмӧн.
Чиг яй висьӧдысь ревматизмӧс верман тӧдны сӧмын чиг яй ёна висьӧм вӧсна.
Висян местаясӧд кучикыс оз гӧрдӧд, оз пыкты, абу пӧсь мукӧдлаті серти. Висьӧдӧмыс зэв аслыссяма. Висьӧдӧ кокньыдика, доймӧмъяс овлӧны сӧмын кор яйясыс вӧрӧны уджалігӧн, ветліг-мунігӧн. Мукӧддырйиыс доймӧны и вӧртӧг, уджалӧм бӧрын, поводдя водзын да сідз водзӧ. Тайӧ ревматизм дырйи висьысьяслӧн тшӧкыда овлывлӧ насмука, горш висьӧм (ангина), бронхит (тыясӧ пыран трубка висьӧм), — ставыс заразаа висьӧмъяс. Висьысь морттӧ ёна биалӧ да кынтӧ. Чиг яй висьӧдысь ревматизм вермӧ лоны уна ногӧн. Сы вӧсна и висьӧдӧмыс вермӧ лоны уна пӧлӧс. Медся частӧ висьлывлӧны спина вывса, лопаткаяс дорса, пельпом вывса, сьылі вывса яйяс. Сьылі вывса яй да юр бокса яй ревматизм висьӧм вӧсна торксьывлӧны.
Сэки мортыдлӧн юрсӧ бергӧдігӧн сьыліыд ёна доймӧ да сійӧн юрсӧ век гежӧда и гежӧда бергӧдлӧ, та вӧсна чиг яйыс оз кут вермыны уджавныс да, морт лоӧ пӧла юра, кос сьыліа. Ревматизмӧн висьлывлӧны косъяс. Кос ревматизмӧн висьмӧ зэв ӧдйӧ да зэв ёна. Мортыд час вит-квайт водзджык вӧлі вермӧ лӧсьыда, доймӧм кывтӧг вӧрны, а висьӧмыс босьтіс да, эз кут вермыны сувтны улӧс вылысь, сэтшӧмӧдз доймӧ коскыс. Мортыд ӧдва терпитӧ вӧрзьӧдчигъясын, вольпасьӧ водігӧн. Доймӧм вӧснаыс сэсся кыдз вермӧ, сідзи и видзчысьӧ висянінъяссӧ вӧрзьӧдӧмысь.
Татчӧ колӧ шуны: чиг яйяслӧн висьӧм оз сӧмын ревматизм вӧсна овлы, найӧ висьлӧны и мукӧд сикас висьӧмъясысь. Оз позь висьысь йӧзлы асланыс чайтӧм серти шуны: «менам пӧ ревматизм» да асланыс чайтӧмлы эскыны, колӧ кыдз верман регыдджык, эновтчытӧдз, мунны доктор дінӧ, медым висьӧм паськавтӧдзыс удитны лечитны.
Ревматизм челядьлӧн
Ревматизмӧн висьысь бать-мамлӧн челядьыс лоӧны слаб дзоньвидзалунаӧсь, ревматизмӧн кокниа висьмысьӧсь.
Та вӧсна да кӧдзыд ва руа керкаын, васӧд няйт местаын олӧмла, лёк, кӧдзыд зэра поводдя вӧсна и лоӧ челядьлӧн ревматизм висьӧмыд. Челядьыдлӧн вир-яйыс слабджык гырысьяс серти, налы кокниа вермӧ кӧласьны быдсяма заразаа висьӧмъяс. Сійӧн и челядьтӧ ревматизм висьӧмыд босьтӧ ӧдйӧ, дай гырысьяс серти частӧджык. Ревматизмӧн висьлӧм челядьлӧн 80–90%-ыслӧн торксьӧ сьӧлӧмлӧн дзоньвидзалуныс. Челядьясыдлысь суставъяс висьӧдысь ревматизм неуна мӧд ногӧнджык гырысьясӧс висьӧдысь ревматизмысь. Первоя висьман лунъяссяньыс челядь лоӧны быттьӧкӧ ёна мудзӧмаӧсь, сёйны чӧстӧм вошӧ, биалыштӧны 38°-ӧдз. Пӧсялӧны, ньылӧдӧны, сы бӧрын сэсся налӧн кутасны доймыны суставъясыс да ньӧжйӧникӧн пыктӧны. Висьӧм вӧснаыс суставъясыс озджык торксявны. Частӧджык налӧн торксьӧ сьылі лыыс (голя дінса сюрса лыыс).
Челядь висьлӧны острӧй и кузя висьӧдысь ревматизм висьӧмъясӧн. Бать-мамлы, челядь кӧ висьталӧны, норасьӧны, суставъяс висьӧм вылӧ да тӧдтӧм помкатӧг кӧ биалыштӧмаӧсь, колӧ пырысь-пыр жӧ найӧс петкӧдлыны докторлы. Оз ков вунӧдны: ревматизм висьӧмыд зэв сьӧкыд висьӧм: сы вӧсна 100 челядь пиысь 80-ыслӧн торксьӧ сьӧлӧмыс нэмыс кежлӧ. Кадын кӧ тӧдмалан висьӧмсӧ да пырысь пыр кӧ босьтчан кыдз колӧ бурдӧдны, верман мездыны челядьтӧ нэм чӧжся сьӧкыд висьӧмсьыс.
Ревматизм кодь висьӧмъяс
Суставъясыд оз сӧмын ревматизм вӧсна висьмыны. Ми тан огӧ кутӧ гижны быд висьӧм йылысь, кодъяс вӧсна висьмӧны суставъяс. Сӧмын индыштам ӧтка чорыдджык висьӧмъяссӧ кодъяс вӧсна вермӧны сідзжӧ торксьыны суставъясыд.
Суставъяс ревматизмӧн моз висьмӧны медся ёна лёквисьӧмӧн висьӧм вӧсна. Лёквисьӧм сідзжӧ уна сустав ӧтпырйӧ пыктӧдӧ, ёна висьӧны-доймӧны лыясыс, суставъясыс.
Трипперӧн висьӧм вӧсна сідзжӧ висьмӧны суставъяс. Висьӧны зэв ёна дай тайӧ висьӧм дырйиыс вермӧны быдмыны-йитсьыны суставса лы помъясыс ӧтлаӧ, суставъяс оз кутны вӧрны. Медся частӧ торксьӧны пидзӧс да кокля гӧгӧрса суставъяс. Висьӧмсӧ веськыда тӧдны верман сӧмын висьысьыдлысь бура юасьӧмӧн, эз-ӧ сійӧ висьлы трипперӧн. Сылысь кудзсӧ лоӧ видзӧдлыны микроскоп пыр, абу-ӧ сэн трипперлӧн микробъясыс.
Суставъяс висьмӧны и туберкулёзӧн висьӧм вӧсна. Туберкулёзӧн висигӧн медводз висьмӧны бек выв да пидзӧс суставъяс. Висьмӧм бӧрас мортӧс ёна кынтӧ. Пыктӧны нерӧдъяс. Докторъяс тӧдмалӧны тайӧ висьӧмсӧ рентген машинаӧн вӧчӧм карточка серти да Пирке реактивъясӧн.
Суставъяс висьмывлӧны и скарлатинаӧн висьмӧм бӧрын, вежон кык мысти вира мытӧн, кынӧм висьӧдан тифӧн да подагра* висьӧмъясӧн висигъясӧн. Сы вӧсна колӧ бурджыка тӧдмавны, мыйысь висьӧны суставъясыд, кымын регыд верман тӧдмавны висьӧмтӧ сымын кокньыда да ӧдйӧ позьӧ бурдӧдны, — верман видзны дзоньвидзалунтӧ нэмыд кежлӧ торксьӧмысь.
Кыдз видчысьны ревматизм висьӧмысь
Висьӧмсӧ бурдӧдӧм йылысь гижтӧдз войдӧр колӧ висьтавны, кыдзи колӧ видзчысьны ревматизмӧн висьмӧмысь.
Медпервой ревматизмӧн висьмӧмысь колӧ быд ногӧн бурджыка лӧсьӧдны уджалан ног да оланін.
Ревматизмӧн висьысьяслы да лёк дзоньвидзалуна йӧзлы оз ков овны кӧдзыд, ва руа, лёк сынӧда да пемыд керкаын. Колӧ кыдзкӧ лӧсьӧдны керкатӧ, мед сійӧ вӧлі кос руа, югыд да ыджыд жыръяса. Уджаланіныд кӧ векджык овлӧ лымъя, вааинын да кӧдзыда-шоныда вежласянінын колӧ кыдзкӧ вежсьыны мӧд пӧлӧс удж вылӧ.
Быд мортлы томысянь колӧ асьсӧ велӧдны кӧдзыдӧ.
Тайӧс вӧчны колӧ со кыдзи: туша пасьтатӧ колӧ зыравны кӧдзыд ваа кузьчышъянӧн (кичышкӧдӧн), купайтчыны кӧдзыд ваын, да ывла вывті ветлыны быдсяма поводдя дырйи, сиктъясад кагаӧс кӧ кӧсйӧны петкӧдны ывла вылӧ, тӧбасны-гартасны первой юр вывтіыс мед оз кынмы. Сідзи видзӧмнад кагаясыд кутасны висьмыны быдсяма висьӧмнас и ревматизмнас. Тӧбӧмнас сӧмын тшыкӧдӧны кагалысь дзоньвидзалунсӧ.
Кагаӧс первойя тӧлысьяссяньыс жӧ (чужӧм бӧрас) колӧ быд лун петкӧдлыны ывла вылӧ, сӧстӧм сынӧдӧ, кӧть мед кутшӧм поводдяыс. Сідз кӧ кагаыд ичӧтсяньыс велалӧ ывла вылас, кӧдзыдӧ, лоӧ ён дзоньвидзалуна, озджык кут сетчыны некутшӧм висьӧмлы. Висьлӧс йӧзлы колӧ кӧдзыд дырйи новлыны фланель (помазея) либӧ шерстянӧй (вурунысь вӧчӧм) дӧрӧм-гач куш яй вылас. Узьлыны колӧ ыджыд, югыд да кос вежӧсын. Пиньяссӧ, нырсӧ да голя пытшкӧсъяссӧ, висьӧны кӧ, колӧ бурдӧдны. Ныр пыр да горш пыр медъёна шедӧ висьӧм заразаыд, сійӧн и найӧс колӧ видзны сӧстӧма, дзоньвидзаа.
Зэв кокни кынмыны, прӧстуда висьӧм шедӧдны, уджалӧм бӧрын пӧсялӧмӧн тӧв йылын ва паськӧмнас олӧмӧн. Пӧсялӧм ва ньылӧмӧсь кучикыд ӧдйӧ кӧдзалӧ.
Быд сьӧкыда уджалӧм бӧрын пӧсялӧм мортлы колӧ пырысь-пыр жӧ вежны кӧтасьӧм дӧрӧм-гачсӧ. Колӧ сӧстӧм, кос, шонтыштӧм дӧрӧм-гачасьны да пасьтасьны шоныда. Кӧдзыдӧ велавтӧм йӧзлы, кодъяс полӧны кӧдзыд тӧв руысь да век шоныда пасьтасьӧны, колӧ асьнысӧ ньӧжйӧникӧн велӧдны кӧдзыдӧ: зырасьны кӧдзыд ваа рузумӧн (кузьчышъянӧн) да ёнмӧдчыны физкультураӧн. Сэк сӧмын найӧ вермасны мездысьны быд висьӧмӧн кокниа висьмӧмысь. Вир-яйтӧ, дзоньвидзалунтӧ ӧтмоза ичӧтысянь быдторйӧ, быд пӧлӧс поводдяӧ велӧдӧмӧн, сӧстӧма олӧмӧн, верман ёна видзчысьны ревматизмӧн висьӧмысь. Сідзи верман видзны ревматизмысь мортлысь ёна коланторъяссӧ — суставъяссӧ.
Кыдзи бурдӧдны ревматизм висьӧмысь
Йӧз костад ревматизмысь лечитчӧны уна ногӧн:
1) сола рӧсолын купайтчӧмӧн, 2) висянінъяссӧ кӧрталӧны пожӧм корӧсь корйӧн, 3) кодзувкотӧн сулӧдӧм спиртӧн, 4) кӧрталӧны пӧжӧм петшӧрӧн, 5) юӧны лыысь вӧчӧм дьӧгӧдь, 6) пыкӧс турунӧн кӧрталӧны да мукӧдторйӧн.
Тайӧ ставторйыс сетӧ неуна кокньӧдтор: шонтӧ, небзьӧдӧ, ёна пӧсь (ньылӧм) петкӧдӧ висян суставысь, сы вӧсна доймӧмыс чӧлыштӧ, висьӧмыс разалӧ.
Ревматизм бурдӧдӧны уна ног, дзоньвидзалун серти да ревматизм сям серти. Дерт медбура вермас бурдӧдны доктор, а не «тӧдысьяс», попъяс да кӧнӧвалъяс.
Ревматизмтӧ мортлысь бурдӧдӧны гырк пытшсяньыс и кучик вывсяньыс. Пытшкӧссянь бурдӧдӧны зелляясӧн юктӧдӧмӧн. Сэки зелляыс веськалӧ вирӧ да вирыскӧд мунӧ висянінъясас. Кучик вывсянь бурдӧдӧны мазьясӧн зыралӧмӧн, массажӧн (лечитан гимнастикаӧн) да электричествоӧн, сола да изтӧг-сир сора, водород сора рӧсов ваннаясӧн, аслыссикас лечитан няйтӧн да с. в. Острӧй сустав висьӧдысь ревматизм бурдӧдігӧн висьысьӧс колӧ куйлӧдны вольпасьын, крӧватьыс мед абу кӧдзыд стена дорын. Висьысьӧс колӧ шебравны шоныд эшкынӧн. Слаблаыс да пӧсялӧмысла колӧ вердны кизьӧр сёян-юанӧн (яя шыд, йӧв, чай), мед горшыс озджык косьмы дай вир-яяс мед лоӧ ваыс — пӧсьнас петӧм пыддиыс. Висян суставсӧ позьӧ тӧбны, гартны шоныд чышъянӧн, ватаӧн, либӧ пуктыны шонтан кӧртӧд (компресс), мавтны ихтиолӧвӧй мазьӧн. Тадзнас вӧчӧмыс дугӧдыштӧ, разӧдӧ висьӧмсӧ.
Зелляясыд ревматизмысь юны сетсьӧны уна пӧлӧс: салицилӧвӧй натр., салипирин, атофан, иодистӧй калий да мукӧдтор. Кор кутшӧм зелля висьысьлы лӧсялӧ, вермас висьтавны да тшӧктыны юны сӧмын доктор.
Кузя висьӧдысь сустав ревматизм да чиг яй (мышечнӧй) висьӧдысь ревматизмъясӧс бурдӧдӧм неуна сӧмын абу ӧткодь острӧй ревматизмӧс лечитӧмысь. Острӧй ревматизмтӧ бурдӧдӧм ногъяс кындзи кузя висьӧдысь ревматизмысь нӧшта зыралӧны уна пӧлӧс мазьясӧн висян суставъяссӧ да яйсӧ. Медся ёна бурдӧдӧны ихтиолӧвӧй мазьӧн. Сэсся кучик вывсянь мавтӧны камфара спиртӧн, кодзувкотӧн сулӧдӧм спиртӧн, либӧ прӧстӧй спиртӧн, скипидарӧн, хлороформӧн, беленнӧй выйӧн.
Зелляясысь кындзи вӧчӧны массаж (зыралӧм) да гимнастика.
Сустав да чиг яй кузя висьӧдысь ревматизмъястӧ медъёна бурдӧдӧны быдсяма ваннаӧн (сола ва, кодзувкот спирта да с. в.). Крестьяналӧн кузя висьӧдысь ревматизмысь эм бур бурдӧдчанін — сьӧд пӧсь пывсян. Шонді сідзжӧ бур бурдӧдысь. Шоныдӧн бурдӧдчӧны дзикӧдз пӧрччысьӧмӧн кос лыа вылӧ вольсасьӧм эшкын вылын куйлӧмӧн. Ревматизмӧн висьысьяслы шондіӧн бурдӧдчыны позьӧ сӧмын гожӧм шӧрнас лӧнь поводдя дырйи.
Пӧсь лыалысь шонділысь моз жӧ бурдӧданлунсӧ йӧзыд тӧдӧны важысянь нин. Пӧсь лыа пиын кокъястӧ позьӧ видзны 30 минутсянь ӧти часӧдз — 50–60° градуса пӧсь дырйи. Сӧмын пӧсь лыаын олӧм бӧрын оз ков кынмӧдчыны. Колӧ час джын кежлӧ тупкасьны шоныд эшкын пиӧ да пӧсьӧдчывны. Сола ва пиын (ведра ва пиӧ 1 либӧ 1 тув сов пуктӧмӧн да 37–40° градусӧдз шонтӧмӧн) позьӧ овны 15–30 минут. Татшӧм ваннаясыс бурдӧдӧны висьӧмтӧ. Ён йӧзлы позьӧ босьтны 30 ваннаӧдз, слабджык йӧзлы 15-ӧс и унджык. Кымын ванна колӧ висьысь мортлы, висьталӧны висьӧмсӧ тӧдмалӧм серти докторъяс. Медся ыджыд бур кузяа висьӧдысь ревматизмысь бурдӧдчигӧн сетӧны изтӧг сир сора – водород сора да сола ваа ваннаяс. Сэсся бурдӧдӧмыс кындзи солыс, да изтӧгыс, да водородыс быттьӧ скӧрмӧдӧны кучик вывса кылан нервъяссӧ да сійӧ бара жӧ бурлань синӧны. Кымын уна солыс, сымын ёнджыка да ӧдйӧ бурдан. Сола ваа да изтӧга-водорода сора ваннаясыд не сӧмын ревматизмысь бурдӧдӧны. Найӧ сідз жӧ вӧчӧны бур лёквисьӧмӧн да эж выв кучик висьӧдан висьӧмъясӧн висигӧн.
Сэтшӧм бурдӧдчана ключьясыс шусьӧны курортъясӧн. Ревматизмысь бурдӧдан курортъяс эмӧсь: Кавказын, Мацестаын, Чёрнӧй море дорын. Сен петӧ Кавказ гӧрасьыс изтӧг сира – водорода сора ключ. Сетчӧ быд во чукӧртчылӧны уна сё сюрс йӧзӧдз ревматизмысь, лёквисьӧмысь, сьӧлӧм висьӧмысь, кучик висьӧмъясысь да мукӧдторъясысь бурдӧдчыны. Тайӧ курортсӧ быдлаын тӧдӧны став му пасьталаыс. Сола ваа ключьяс эмӧсь: Новгородскӧй губерняын, Старая Руссаын Вӧлӧгодскӧй губерняын — Тотьмаын, Коми обласьтын — Сереговын. Тайӧ каръясас вӧчӧма жӧ курортъяс, бурдӧдӧны ревматизмӧн висьысь йӧзӧс. Тайӧ став курортъясас быд во мӧдӧдӧны миян Коми обласьтысь уна сё йӧзӧс — крестьянаӧс да рабочӧйясӧс.
Сереговса курорт
Серегов сикт сулалӧ Емва ю пӧлӧн веськыдвылас, 23 километр сайын Емдінсянь, ыджыд нӧрыс вылын. Гӧгӧрыс мича пожӧм яг. Гожӧмын сэні быдлаӧ сидзӧ (веськалӧ) шонді, пожӧм вӧр дукыс дзоньвидзалунтӧ кыпӧдӧ. Сикт помас, ю бердас, важысянь сулалӧ сов пуан завод. Сола ваыслысь (сэсь пуӧны сов) 300 во сайын на аддзӧмаӧсь бурдӧдан сямсӧ висьӧмъясысь. Важ йӧз висьталӧны, кыдзи найӧ бурдӧмаӧсь ревматизмсьыс гортас сійӧ сола ваннаясын олӧмӧн, кор больничаын бурдӧдӧмъяс налы некутшӧм бур абу вӧчӧмаӧсь.
Ӧні на ылысянь волывлӧны бӧчкаясӧн сола ваысла да гортаныс сійӧ ванас бурдӧдчӧны.
Медпервой Сереговса сола ва йылысь висьӧмъясысь бурдӧданлун вӧснаыс 1915ʼ воын ӧтик доктор яренскӧй земство водзын шуӧма, колӧ пӧ Сереговӧ вӧчны курорт. Сӧмын война вӧсна да революция вӧсна эз вермыны босьтчыны сійӧ уджӧ. Коми йӧз автономияа обласьт лӧсьӧдӧмсянь курорт вӧчӧм йылысь бара кутісны сёрнитны. Шуисны босьтчыны вӧчны, нимсӧ пуктісны «10 во Октябрса революциялы». Сэні курортсӧ ӧні самӧй вӧчӧны: помалӧма нин ӧти керка (кирпич фундамент вылын), сійӧ керкаас лоӧ 12 ванна. Таво жӧ помасяс стрӧйбанас кык судта керка, сэні лоӧ больнича — 50 мортлы. Вӧчӧны кочегарка, ва шонтанін да ва лэпталанін. 1929ʼ воын курорт кутас нин уджавны. Обласьтувса дзоньвидзалун кутан юкӧд ыстіс ӧти докторӧс велӧдчыны, мед сійӧ бура кутас тӧдны курорт уджсӧ. Таво жӧ заводитчӧны вӧчны сэтчӧ мӧд керка больнича вылӧ, 50 мортлы жӧ.
Тайӧ курортас быд лун кутасны вермыны босьтны ваннасӧ морт 200–300 ӧдз. Ёна-ӧ вермӧ бурдӧдны сола ваыс, Обласьтувса дзоньвидзалун кутан юкӧд вӧлі вӧчӧма Ленинградын да Мӧскуаын анализ 3 пӧв. Быд анализ сетӧ зэв бур юӧр. Сереговса сола ва вермас ёна бурдӧдны ревматизмысь да кутас бурдӧдны став Сӧвет Союз пасьталаса йӧзӧс. Учёнӧйяс вӧчӧм анализ (видлалӧм-тӧдмалӧм) кындзи, тӧдмалӧм могысь 1921ʼ воын вӧлі Сереговас кабак керкаӧ вӧчӧма 4 ванна (сола васӧ ваялӧмаӧсь бӧчкаясӧн). Ваннаясыс лёкиникӧсь и воліны-а, кык тӧлысьӧн лечитчысьыс сэні вӧлӧма 99 морт — Коми обласьтысь, Котласысь, Устюгысь, Яренскысь, Совдорысь. Висьӧмсьыс бурдӧмаӧсь 61 морт, мукӧдыс, коді абу вермӧма помавны бурдӧдчӧмсӧ, висьӧмыс важкодьыс на кольӧма.
Бурданлунсӧ Сереговса сола валысь позьӧ шуны тӧдмасьӧмӧн, збыльӧн. Кутшӧм висьӧмъясысь вермас бурдӧдны тайӧ курортыс? Сустав да чиг яй висьӧдан ревматизмысь, нервъяс висьӧмысь, нывбаба висьӧмъясысь, цинга висьӧмысь, кузя висьӧдысь ревматизмысь, ты да горш висьӧмъясысь (сӧмын мед абу туберкулёз-а). Сідзкӧ, Сереговса курорт миян коми йӧзлы вермас сетны зэв уна бур. Важӧн кӧ курортъясын бурдӧдчылісны сӧмын озыр йӧз, уджалысь йӧзыд сы йылысь весиг эз и тӧдлывлыны, ӧні Сӧвет власьт дырйиыд курортъясад бурдӧдчӧны, корсьӧны дзоньвидзалун сӧмын уджалысьяс — рабочӧйяс, крестьяна да служащӧйяс.
Коми крестьяна, тіян быдӧнлы колӧ тӧдны ас обласьтса курорт йылысь да кыдз-мый вермӧмысь отсавны сійӧс регыдджык эштӧдны.
