ИВАН ЧОЖ


Пальын сійӧс Ӧська Ваньӧн шулісны. Татчӧс олысь Васька Петрӧ Пашӧ Ӧсьӧлӧн ыджыдджык пиӧн вӧлӧма. Став челядь пиысь Ӧсьӧ пӧльлӧн да Домна пӧчлӧн верстьӧӧдзыс нёльӧн воӧдчисны. Борис чож Великӧй Отечественнӧй война вылын пӧгибнитіс. Сідзи эз и удит гӧтрасьны да ассьыс рӧдсӧ водзӧ нюжӧдны. Агния ичиньӧ петаліс верӧс сайӧ Отйӧ. Аркадий ичиньдядь вӧвлӧм учитель да сідзжӧ фронтӧвик, абу жӧ нин ловъя. Агния ичиньӧ ӧні карын челядьыскӧд олӧ. Мам, Васька Петрӧ Пашӧ Ӧсьӧ Настӧ, на пӧвстын медыджыд. Неважӧн ӧкмысдас арӧс тыртіс. Пыр Паль администрация улӧ пырысь Ивадор грездын оліс да олӧ, кытчӧ и петавліс верӧс сайӧ татчӧс зон Сивер Илья сайӧ.

А Иван чож Пальын колляліс нэмсӧ. Тані гӧтрасьліс, быдтіс челядьӧс, татчӧс шойна вылӧ жӧ и дзебисны сійӧс. Меным кажитчӧ да Иван чожным быттьӧ некутшӧма эз и вежсьыв. Кутшӧмӧн тӧдлі сійӧ вит-ӧ-квайт арӧссянь, сэтшӧмӧн и колис некымын дас во мысти. Эз томмы ни эз пӧрысьмы. Эмӧсь тай йӧз, кодъяс збыльысь быттьӧ оз вежсьывлыны олӧмас. Эськӧ тадзи оз жӧ овлы да. Век жӧ вочасӧн вежсьӧ мортыд — и пытшкӧссяньыс, и ортсысяньыс. Иван чожӧс, гашкӧ, тшӧкыдджыка аддзывлывлі бать-мамлӧн мукӧд матыссаяс серти да сійӧн тадзисӧ кажитчӧ.

Ачыс Иван чож эз вӧв ыджыд тушаа, но зумыд тэчаса. Буретш сэтшӧм, кутшӧм и колӧ лоны му вылын уджалысьлы. Му ош кодь зіль. Некор эг аддзывлы, мед весь оліс. Век мыйкӧ нокӧ-вӧчӧ. Ньӧжмыдіник. Тэрмасьтӧг и ноксьывліс. Но помӧдз кӧ вайӧдас мыйкӧ, сылысь уджсӧ оз нин ков мӧдысь вӧчны.

Ӧтчыд со тадзи жӧ кутшӧмкӧ праздник лунӧ Ивадорсянь Пальӧ локтім гӧститны став семьяӧн. А Иван чож некӧн оз тыдав.

— Гӧрӧ со эстӧні, — вочавидзис миян юалӧм вылӧ чожлӧн гӧтырыс, Елена чожинь. — А ті бурджык энӧ виччысьӧй. Пуксялӧй пызан саяс. Сійӧс ӧд ӧні уджсьыд он торк. Кытчӧдз оз помав, оз лок.

Нинӧм он вӧч. Но век жӧ кӧзяинтӧгыд прамӧй гажыс эз вӧв. Медбӧрын эг терпит да муні гӧранінас. Унакодь на вӧлӧма гӧрны Иван чожлы. Вӧлыс тэрмасьтӧг ветлӧдліс гӧрӧм дорті. Чож сӧмын недыр кежлӧ сувтыштліс мекӧд видзаасигмоз да шуис ньӧжмыд гӧлӧсӧн:

— Мый сэсся керан. Заводитӧма кӧ, он эновт. Сӧмын талун кежлӧ вӧвсӧ сетісны. Аски мӧд нин кутас гӧрны.

Сэсся тэрмасьтӧг мӧдӧдчис водзӧ. Сӧмын коркӧ пемдандорыс пырис гортас, кор гажыс тыр ӧдӧн нин юргис Иван чожлӧн да Елена чожиньлӧн ыджыд керкаын.

Ветліс Иван чож и война вылӧ. Батькӧд ӧтлаын веськалӧмаӧсь Мурманск дорӧ, кодйӧмаӧсь окопъяс да землянкаяс. Сэсся кыкнанныс вӧзйысьӧмаӧсь передӧвӧй вылӧ. Но босьтӧмаӧсь сӧмын батьӧс. Иван чож, вӧлӧмкӧ, ӧти синнас омӧльджыка аддзӧ. Ичӧтдырйиыс идзас сі веськавлӧма. Война помӧдзыс Мурманскын и вӧлӧма. Кыськӧ сэтчаньысь и вайӧдлӧма медводдза гӧтырсӧ, кодкӧд бӧр юксьылӧмаӧсь. Гашкӧ, челядьыс эз лоны да сійӧн. Елена чожинь мӧд гӧтырӧн нин вӧлі, кодкӧд быдтісны куим пиӧс. Сӧмын медыджыдыс, Николайыс, эз вӧв кузь нэма. Армияысь локтӧм бӧрын недыр мысти мотоциклӧн вӧлі люкасьӧма да кувтӧдзыс лоис. Сэксянь, гашкӧ, Иван чожлӧн олӧмыс гугаджык кутіс лоны, курыдтортӧ ёнджыка мӧдіс радейтны да.

Но Пальса олӧма аньяс весиг тайӧ грек вылас видзӧдтӧг пыдди пуктылісны Ӧська Ваньӧс. Гашкӧ, жалитісны тшӧтш и сійӧн, мый кывсьӧма вӧлі, быттьӧкӧ Елена гӧтырыс пӧрысьӧ-нэмӧ друг кодьӧс лӧсьӧдӧма. Но ме эг тӧдлы тайӧс да ог лысьт шуны. А сёрниясыс ветлӧдлісны. Медсясӧ радейтлісны Иван чожӧс сыысь, мый сійӧ некор эз ӧткажитлы, шыӧдчылісны кӧ отсӧгла.

— Иван, волан, гашкӧ, аски, кильчӧ поскӧс колӧ лӧсьӧдыштны, — шыӧдчас кодкӧ пӧрысь аньяс пиысь сыкӧд паныдасигӧн.

— Вола, мыйла ог, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын нурбыльтас Иван чож, — сӧмын коркӧ лун шӧр бӧрас. Гортын уджыс уна.

Тадзи сійӧ вӧлі ӧтилы кильчӧ пос лӧсьӧдас, мӧдлы пес поткӧдлас, коймӧдлы порсь начкыны отсалас, нёльӧдлы... Да и верман ӧмӧй ставсӧ лыддьӧдлыны, мый кужис вӧчны да мый вӧчліс аслас нэм чӧжыс Пальса Ӧська Вань. А сійӧс сэсся уджсӧ помалӧм бӧрын, дерт жӧ, гӧститӧдлісны вина-сурӧн. Мӧд удждон Иван чожлы таысь кындзи оз и ков вӧлі.

Юыштас да ӧткымын моз оз пинясь либӧ тышкась. Меліа лапйӧдлӧ синъяссӧ да кывзӧ мукӧдъяслысь сёрнисӧ. Ачыс эз вӧв ёна варов да сӧмын корсюрӧ кыв-мӧд шуыштлывліс. Аддзас миянӧс, кор ичӧтӧсь на вӧлім, да пыр и нюмъёвтас:

— Но кыдзи нин оланныд-выланныд?

А сэсся пыр ӧтарӧ долис миянлы:

— Бур ӧд тіян чожыд, зэв бур. Мӧдысь бара кула да энӧ жӧ вунӧдӧй менӧ...

Та бӧрын небыдика кутас малавны миянӧс юрсиӧд уджсьыс чорзьӧм сарӧгӧсь кияснас.

А сэки, кор Иван чож аслас батьыслӧн воккӧд, сідзжӧ Иванкӧд, кодӧс мамӧ Ивӧ вокӧӧн шулывліс, отсаліс разьны миянлысь ёна нин важмӧм керканымӧс да лэптыны сы пыдди важ сораснас выльӧс, эз на сэтшӧма юлывлы. Да и вына-эбӧса на вӧлі. Но кӧть и ӧти вужйысь петавлӧмаӧсь ичӧт Иван да ыджыд Иван, эз вӧвны ӧткодь олан сямаӧсь. Ӧська Ваньыд кӧ ньӧжмыдик, Ивӧ вокӧыд — быдтор ӧдйӧ радейтӧ вӧчны. Сӧмын пуӧ сылӧн киын уджыс. Пурк-парк вӧчас и дась нин. Дерт, мукӧддырйи, гашкӧ, тэрмасьӧмнад оз жӧ сэтшӧм бура артмывлы. Но миянлы выль керка лэптігӧн найӧ кыкнанныс зільлісны ёна. Ивӧ вокӧ оз-оз да и горӧдлас Ӧська Вань вылӧ:

— Мый бара сэні маласян-а?

Мӧдыс дӧзмыштаскодь да пыр и вочавидзис:

— Ог ӧд кодлыкӧ, чойлы вӧча. Мед нин бур ставыс лоӧ.

И уджалісны сэки керка лэптігӧн кык Иван сиктса мукӧд мужичӧйяскӧд помечалігӧн водз асывсянь сёр рытӧдз. Рытнас, видзӧдан да, керка лэптысьясыд пызан сайӧ нин ужнайтны кӧсйӧны пуксявны, а Ӧська Вань век на керка дорас тотшкӧдчӧ. Мукӧддырйи лоӧ весиг вӧлі нарошнӧ ветлыны корны сійӧс.

— Часлы, локта нин локта, со этайӧ помала да, — шуас вӧлі сійӧ воча, но бур здук ноксяс на керка гӧгӧрын. Сэк жӧ, кӧть Ивӧ вокӧыд и дивитліс Иван чожӧс дыр ноксьӧмсьыс, кык Иван бура ладмывлісны ас костаныс. Да и нинӧм вӧлі налы юкнысӧ, ӧти вужйысь петӧмаяслы.

А юліс бӧрынджык Иван чӧж и одеколон, и быдсяма мукӧд сорас. Ми весиг шензьывлім, кыдзи сылӧн гыркйыс ставсӧ тайӧс лэдзӧ ас пырыс. Мукӧд кӧ эськӧ важӧн нин пагаліс. А сійӧ со ловъя, джек кодь сулалӧ да нӧшта нюмъялӧ на. Сідзи сійӧ гажа юрӧн кысянькӧ тэрмасьӧмӧн и пырис миян керкаӧ, кор Елена чожинь локтӧма вӧлі Ивадорӧ аслас матыссаяскӧд прӧщайтчигмоз аддзысьлыны да кості и кулі.

Луныс вӧлі жарсьыс-жар. Ми, войвывса йӧзыд, абу велалӧмаӧсь татшӧм жар дінад. А Елена чожинь, кызіник нывбаба, чорыда висьӧ нин вӧлі. Сійӧ луннас петалӧма на картупель град мудйыны. Та бӧрын и мӧвпыштӧма Пальсянь Ивадорӧдз ветлыны. Пӧпуттьӧ машинаӧн вайӧдӧмаӧсь сійӧс. Но сылы недыр и удайтчис миянкӧд сёрнитыштны. Миян мам дивитыштіс жӧ эськӧ, мыйла пӧ татшӧм жарнас вӧлі петны уджавны. Ӧд и том йӧз пиысь оз быдӧн вермы терпитны веськыда сотысь жарсӧ. А кытысь нин олӧма нывбабалы. Сэк жӧ быд ногыс такӧдіс сійӧс, мый ставыс на лоӧ бур да тшӧктіс сэсся водыштлыны шойччыны. Но шойччигас и эштӧма чожиньным. Керкаӧ пырӧм бӧрын гажа юра Иван чож кутіс броткӧдчыны синвасӧ чышкалігмоз:

— Эк тэ, эн куж овнытӧ. Коді нӧ тэнӧ татшӧм жарнас ывлаас вӧтліс? Ӧні тэ со мунін. А кыдзи ме тэтӧг кута овны? Коді менӧ кутас видзны? Кодлы кола татшӧмыс?

Иван чож радейтліс Елена чожиньӧс. Николай пиыс сэк кежлӧ эз нин вӧв ловъя. Медічӧтыс, Шурик, семьяыскӧд Вӧркутаын оліс. Василейӧс грек вӧлі суӧма кокнялӧмсьыс да, дзескыдінын пукаліс. Вӧля вылӧ петтӧдзыс дыркодь на вӧлі. Но век жӧ Иван чож чожинь кулӧм бӧрын кузя на оліс.

Гӧтыр кулӧм бӧрас сійӧ субӧта рытъясӧ тшӧкыда волывліс миянӧ, Пальсянь Ивадорӧ, пывсьыны. Тӧдӧ вӧлі, мый пывсян бӧрад пызан вылӧ мыччӧдлам еджыд доз. Со и Володя вок медбӧръяысь петалӧ пывсян видзӧдлыны, дась абу на, да пыригмоз серамсорӧн шуӧ:

— Чожӧыд бара нин аслас бедьнас чотіктӧ миянлань.

Волывліс Иван чож подӧн. Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн. Пӧрысьтӧ тшӧкыдакодь журъялысь машинаяс эз босьтлыны. Пырас, видзаасяс да шыӧдчас мам дінӧ:

— Насте, эн дивит, мый бара локті. Ог кӧсйы тойӧссьыны.

— Лок-лок, — шуас мамӧ, — тэнӧ пывсьӧдысь-мыссьӧдысьыд абу жӧ нин ловъя-а.

Кӧть эськӧ Иван чож эз ӧтнас вӧв. Василейлӧн гӧтырыс, Таняыс, аслас челядьыскӧд оліс Иван чожлӧн керкаын. Моньыс кутшӧмакӧ видзӧдіс айка бӧрся. Но ӧд сылӧн аслас нокыс юр выв тырыс вӧлі. А ми ордын пывсьӧм-мыссьӧм бӧрын пызан сайын пукалігӧн Иван чож шулывліс:

— Ок кутшӧм лӧсьыд лои. Энӧ бара вунӧдӧй менӧ, ассьыныд чожнытӧ — кула да бура мӧдӧдӧй.

Сэсся узьмӧдчывліс паччӧрын либӧ, жарджык кӧ вӧлі, гӧбӧч вылын. А водз асывнас нуръясьыштӧм бӧрын бара мӧдӧдчыліс Пальлань. Локтан субӧтаӧдз...

Збыльысь, зэв бур сьӧлӧма вӧлі Пальса Ӧська Ваньным. Но ме помнитігӧн ӧтчыд скӧрмылӧма жӧ. Вӧлі тайӧ Елена чожинь кулӧм бӧрын. Локтіс ӧтчыд Иван чож Пальысь. Нач садь. Инас оз ӧшйы. Василей пиыс эз на вӧв гортын. Сэки и висьталіс миянлы, мый сійӧс кутӧма ӧбӧдитны кутшӧмкӧ неморт, коді сӧмын на петӧма дзескыдінысь. Он тай бурад сэнтӧ велав. Став лёкыс ӧдйӧджык ӧшйӧ. Сэки Иван чожлы киас сюрӧма чер да тайӧ чернас сӧтыштӧма немортыслы. Дерт, пӧрысь мортыдлӧн дзӧрысь киясыд слабӧсь нин да, абу ёна доймӧма мӧдыс. Некодӧс таысь эз кыскыны кывкутӧмӧ. А миянлы сэки зэв жаль вӧлі чожным. Полім, мед сійӧс кӧть эз мыжавны пӧрысьӧ-нэмӧ. Кӧть эськӧ дзик нинӧмысь быттьӧ эз вӧв мыжа. Сёрнитім ас костын, мый олан-олан свет вылад да и дорйысьыд некод оз ло.

И век жӧ Иван чож эз гортас ов бӧръя вояссӧ. Юӧм вӧснаыс, тыдалӧ, кутіс торксьывлыны юр вежӧрыс. Ӧтчыд миянӧ локтӧм бӧрын войнас кутӧма пестыны джодж шӧрӧ бипур. Кӧдзыд пӧ да шонтысьны окота. Бур, мамным ас кадӧ казялӧма. Тадзи жӧ некымынысь вӧлӧма и Пальын. Василей сэки гортас нин оліс. Сылӧн керка тыр челядь. А сотас кӧ керкасӧ? Ӧтнассӧ Иван чожӧс кольны он нин вӧлі лысьт. Гозъя уджалӧны. Челядь детсадйӧ да школаӧ ветлӧны. Сэки и овмӧдісны чожӧс пӧрысьяслӧн керкаӧ. Сэні вӧлі бӧръя вояссӧ.

Коркӧ май помын нин юӧртісны, мый Иван чожным кувсьӧма. Вӧлі сэки сылы сизимдас вит арӧс. Лои тайӧ буретш вина юӧмкӧд тышкасян кадӧ. Сьӧкыд вӧлі сэки лавкасьыд курыдтортӧ судзӧдны. Но ӧд колӧ казьтыштны пӧрысь морттӧ. Эз миянсянь тайӧ заводитчы, оз на миянӧн и помась. Колӧ и гу кодйысьясӧс гӧститӧдыштны, и пызан вылӧ лэптыштны. Век жӧ кыдзкӧ удайтчис судзӧдыштны юантортӧ да ми, сылӧн матыссаяс, мӧдӧдчим Пальӧ колльӧдны медбӧръя туйӧ медся пӧрысьясысь ӧтиӧс.

Иван чож, пальса ногӧн Ӧська Вань, куйліс гортйын быттьӧ олана на мужичӧй. Быттьӧ недыр кежлӧ водӧма шойччыштны. Чукыръясыс чужӧмбан вылас веськалӧмаӧсь. И кажитчис: сылы ӧні весиг вӧлі нимкодь, мый веськаліс мӧдар югыдӧ, аслас пӧль-пӧчьяс дінӧ. Кутшӧма ковмис зільны тайӧ шонді улас, быдсяма лёк да сьӧкыд уджсӧ бертны. А ӧні сэні шойччыштас.

Сійӧ кадсяньыс регыд мысти Иван чожлӧн да Елена чожиньлӧн зэв гажа керкаыс, коді сулаліс кыр йылын кодь, тыртӧммис. Тасянь зэв улын вӧлі паськӧдчӧмаӧсь видзьяс да пӧскӧтинаяс. А нӧшта ылынджык лӧзаліс Эжва. Сы сайын помтӧм парма. А ме помнита да кымынӧн чукӧрмывлім тайӧ керкаас праздникъяс дырйи. И быд локтысь-пырысьӧс сибӧдлісны татчӧ. Некодлы эз ӧткажитлыны. Ӧні сӧмын гежӧдіника вӧтын уськӧдчывлӧ Иван чожлӧн керкаыс. Да кажитчӧ нин мукӧддырйи меным, быттьӧ вӧтын ставыс тайӧ и вӧлі. Кӧть эськӧ тӧда, мый кувтӧдз кута казьтывлыны кырйыв керкаысь олысьяссӧ.


Гижысь: 
Гижӧд
Иван чож
Жанр: 

lkejrlkelkrgner klrjnelknfrkl ekjnrjkenfrej

1