МИЯН НЭМӦ
Менам олӧм
Меным ӧні 38-ӧд арӧс. Сідзкӧ, менам чужсьывлӧма 1890-ӧд воӧ. Ачымӧс куті тӧдны ар 7-сянь кымын. Сэтчӧдзсӧ сӧмын сер-сер мыйсюрӧ тӧдышта, ӧтка-ӧтка здук кежся серпасторъяс. Медводдза кылӧмӧй-тӧдӧмӧй ачымӧс менам со кутшӧм: куйла ме потанын; керкаын лӧнь; ывлаын шондіа; йиркын шонді «кӧчьяс» котралӧны-ворсӧны; пӧлать дорсянь меным мыччасьӧ да нюмъялӧ пӧчӧ... — сымда и тӧда. Кымын арӧс или тӧлысь вӧлі мем сэки — ог тӧд; арлыдъяс, ме чайта да, сэкъяс эз на зэв уна вӧв: пӧч кулігӧн менам вӧвсьӧма коймӧд вылын на сӧмын, да и потанад на, кӧнкӧ, эз зэв ыджыдӧдз узьтӧдлывны, посниджык чой-вокыд вӧтлылісны.
Мӧд тӧдӧм: гожӧм, лун сьӧмӧс шондіа; ме — кодкӧ моздорын; асьным ӧшинь ув йӧрынӧсь сулалам; ме видзӧда мӧдар йӧр пельӧсас да кодлыкӧ кинам шенася...
Коймӧд тӧдӧм — паськыдджыка нин аддза (чайта да, сэк ар 4–5 кымына вӧвсьӧма). Вӧлі тулыс. Лым сылӧма нин. Ытвадыр. Гӧгӧр ойдӧма — лӧ-ӧ-ӧз... Чеччи ме сійӧ асылас водз, быдӧн на узьӧны вӧлі. Чеччи да муні Ягвылӧ. Пукала кер вылын да нимкодяся гажа ывланас. Аслым зэв долыд. Эжва ойдӧма — море кодь лӧз. Уткаяс ва вылын уялӧны да гетшсӧны... Мӧдарын, ягын, посни лэбачьяс дзользьӧны-сьылӧны. Кыськӧ зэв ылысь, Эжва сай ягсьыс кылӧ таръяслӧн койтӧм: «тррр-кррр...» Увтасын кӧк кӧкӧ, бӧрсяньыс йӧлӧгаыс аслас уна вевсьӧн вӧтлысьӧ-лӧвтӧ. Кытӧнкӧ лыйсьӧмъяс утка лыйсьысьяслӧн катыдын, Вӧльдінладорын, кылӧны гораа, быттьӧкӧ пушкаысь шку-у-увмунӧ-разалӧ ыліӧдз ю кузя шыыс, нӧрысъясӧ косысь зутшасьлас да бара водзын нин кылӧ, сэсся «ш-ш-ш» кылӧ, кусӧ зэв ылын кывтыдын... Тайӧ гажа тувсов асылыслӧн серпасыс меным зэв чорыда пуксьӧма юрӧ, ӧнӧдз на пыр син водзын, пель дорын став шыыс кылӧ.
Тӧд вылын ещӧ менам дзолядырсяысь кок чеглӧм (челядьяс ворсігӧн-дуригӧн чеглісны), кыдзи гожӧмбыд сэсся ме кок пӧв йылын тянькъявлі (ӧні на кылӧ сійӧ дойыс).
Ичӧт дырйи менам вӧвсьӧма зэв асныра. «Мый пӧ думыштан, мед вӧлі тэ ног вӧчӧма», — висьталас вӧлі Матрен пӧч. Дрӧчитӧм эз вӧв уна чой-вокнад, ме сійӧ тӧда; кажитчӧ вӧлі аслым, мый менӧ кедзовтӧны неуна (бать кындзи) да чиршӧдлӧны гырысьяс; сійӧ меным зэв эз вӧв сьӧлӧмысь (чиршӧдлӧмыс да нӧйтӧмыс); сы понда сэк на ме аслым чорыда кӧсйысьлі: «Час, мися, коркӧ ме ачым быдмыла да асьнысӧ (гырысьяссӧ) кута топӧдны, а челядьяс дор чорыда сулавны-дорйысьны!» Эз вӧв гажа менам челядьдырсяӧй. Олӧмыс вӧлі виӧ став долыдлунсӧ. Быдсӧнысь пов: бать-мамысь и, енмысь и, олысяысь и, шышкысь и... Тӧда кӧ эськӧ сэк вӧлі, мый некод найӧ абуӧсь, дерт, гажаджык вӧлі колӧкӧ да. Да сэкъясӧ челядь костад (и гырысьяс костад тшӧтш жӧ) сэтшӧм вӧлі олӧмыс. А ме вӧлі зэв небыд — быд висьталӧмлы веритсьӧ да сьӧлӧмӧ пуксьӧ... (Медтӧ эськӧ дзолядырсяӧй менам ӧні!)
8 арӧссянь ме куті велӧдчыны гортса школаын. Велӧдчӧм йывсьыд менам дзоля дырйи вӧлі сэтшӧм чайтӧм, кыдзи и ӧні на уналӧн, олӧма велӧдчытӧм йӧзлӧн думныс. Коркӧ менӧ тшӧктӧны кырымасьны ӧти прикащик гӧтыр пыдди. Ме чуйми: кырымасьны?! Роч морт пыдди?! Ачыс роч, а оз куж кырымасьны?! Сійӧ меным зэв вӧлі шемӧс. Сыӧдзсӧ ме вӧлі чайта став роч йӧзсӧ грамотнӧйӧн (школаясад рочӧн толькӧ вӧлі велӧдӧны да). Со ӧд кутшӧм вӧлӧма вежӧрыд!
Медводдза вояс велӧдчӧм дырсяысь ме ӧні нинӧм нин ог тӧд. Сӧмын тӧд вылын муртӧса лыддьӧг кымынкӧ. Сійӧ вӧлі кӧть ог гӧгӧрво да музыкаыс (шуалӧм шыыс) сьӧлӧмӧ пуксьӧ. Медся ёна Пушкинлӧн сьылан-лыддяна гижӧдъясыс, ӧні на весь (комын во бӧрын!) сылысь велӧдӧмторъяссӧ «наиздуч» тӧда, абу вунӧма.
Гортса школаын велӧдчӧм бӧрын водзӧ велӧдчыны менам некутшӧм дум эз вӧв. Важ пӧлӧс школаад тӧдтӧм кывнад велӧдӧмыд менсьым юр вемӧс эз садьмӧдлыв, ни сьӧлӧмӧс эз босьтӧдлыв — некутшӧм колӧм эз сетлыв. Заводитчи зэв сьӧлӧмысь «крестьянствуйтны», быттьӧкӧ ыджыд морт: чер дорӧді, пищаль ньӧбӧді батьӧӧс, гӧрны куті велавны... Аслым пыр вӧлі сьыла, кытыськӧ лыддьысьлӧма да:
«...ох, ты, детина, крестьянский сын...»
Коли сідз во, дай мӧд кутіс кольны. Мӧд вонас, коркӧ аръявылыс, ме вӧлі ӧти ыстӧм («сыльнӧй») морткӧд вундала пес. Кодкӧ локтіс миян дінӧ да меным шуӧ: «Но, мый нӧ тэ пес кералан? Он ӧмӧй нӧ лэччы карад велӧдчыныд? Быдӧн тай нӧ аскоддьӧмыд тэнад велӧдчыны мунӧны-а?» Ме сатшки черӧс зэв кыз чуркаӧ да рочышті (роч морт дырйиыд): «Не всем быть барином, нужно кому-нибудь и работать!» да сэсся пельпом вылӧ пес чуркатӧ лэпті да швачкӧбті поткӧді. «Сыльнӧй» шуӧ: «Верно!» Меным быттьӧ ӧд шеді. Гортӧ локті да бать шуӧ: «Но, тэнад, пиӧ, карад лэччӧмыд оз ло: стипендиятӧ абу сетӧмаӧсь». Меным сійӧ и колӧ. Но батьлӧн думыс чорыдджык вӧлӧма. Недыр овмысьт кутіс менӧ мӧдӧдны Дереваннӧйӧ, второкласснӧй школаӧ. Ме пыкся, ог мися велӧдчы, лутшӧ уджала гортын. Бать шуӧ: «Ок, сьӧкыд ӧд, пиӧ, крестьяниныдлы». А ме воча сылы: «Мед сьӧкыд кӧ. Сьӧкыд кӧ ӧд абу ӧтнамлы меным сьӧкыдыс». Ме сэсся куті шуны, мися ме дорччыны велӧдча, кузнечӧ. Бать бара аслыс: «Тэ, пиӧ, омӧлик дзоньвидзанад, он вермы дорччыныд; вот Иона вокыд быдмас да, сійӧс дорччыныд велӧдам, сылӧн ён сой вуждінъясыс». Сідзи ылӧдлӧмӧн-сорӧн менӧ мӧдӧдісны: крестьянствоыд пӧ ӧд оз на пышйы, велӧдчан пӧ да бӧр гортад локтан уджавныд. Бӧрдӧмӧн-сорӧн ме мӧдӧдчи. Бӧрдӧмӧн-сорӧн жӧ и велӧдчи медводдза вояссӧ, нинӧм эг путьмыв гӧгӧрвотӧмла. Ок, ёна жӧ меным мустӧм вӧлі важ казеннӧй школаыд. Унаысь грӧзитчылі думӧн сотны школасӧ, медтыкӧ мына нин кыдзкӧ тайӧ тюрмасьыс-а. Сэсся кыдзкӧ кузянад босьтчи да бӧръя помыс «дошлӧйми». Роч кывтӧ куті неуна гӧгӧрвоны да, нигаяс менӧ дорйисны. (Вӧлись, сизимӧд во вылас велӧдчыны заводитӧмсянь! Мыйла нӧ медводдза восяньыс эз велӧдлыны тӧдса кывнас? Эськӧ ме сэки наукасьыд вӧлі мый ылнаын нин!) Роч кывйысь да гижӧмысь ме вӧлі медбура велӧдча. Лыдди ме школа библиотекасьыс унджык нигасӧ, дугдывтӧг вӧлі лыддьыся, кӧть мукӧдсӧ и сьӧкыда на гӧгӧрвоа да. Медся ёна вӧлі радейта лыддьыны крестьянин удж йылысь да ывлавыв йылысь гижӧм нигаяс. Куті нин ачым гижыштавны мыйсюрӧ, весь «автор» ним кӧвъялі школьникъяс пӧвстын. Да мый сійӧ гижӧмыд тӧдтӧм кывнад: он вермы ставсӧ шыльыда гижныд, мый думайтан. Медтӧ эськӧ сэк ас кывйӧн гижны чуйдысь да индысь кодкӧ вӧлі! Тільсян-пессян вӧлі рочнад гижны, да этша артмас. «Шыясыс кылӧны сьӧлӧмад, кывъясыс бергалӧны юрад», да он тай босьт, гашкӧ. Сӧмын шог песӧм ставыс сэкся гижӧдъясам.
____________
Томдырся йылысь мем гаж петӧ висьтыштны, сьӧлӧмӧй висьӧ — тэрмасьӧ сьылыштны:
— Тайӧ лунъясӧ,
кыпыд дыръясӧ, —
овмӧс кыптігӧн,
нимкодясигӧн…
Меным тӧд вылӧ
ӧні усялӧ
сьӧкыд дыръясыс
мездлун перйӧмлӧн.
Бӧръя кызь воыс
миян войвылын
кыдзи мунлывліс,
Коми вӧр пӧвстын,
ылі пельӧсын,
олӧм кыпӧдыс
кыдзи босьтчывліс…
(Пемыд воясӧ
миян чужсьӧма,
сьӧкыд кадъясӧ
миян быдмӧма.
Ён-збой кадъясӧ,
вензян дыръясӧ
верстьӧ лунъясным
миян кольӧма!..)
Татчӧдз воим ми
эг ӧд кокньыда.
Эськӧ думыштан,
ставсӧ артыштан —
сувтас юрсиыд.
Ставсӧ гижны кӧ,
оз судз мортлӧн нэм.
Курыд синваӧн,
мырд гӧрд вир ваӧн
ковмас киськавны
налысь туйяссӧ,
мунан туйяссӧ.
Гашкӧ, шуанныд:
эз пӧ тані вӧв
миян комиӧс
некод нартитысь?!
Пабрик-завод ни,
нештӧ помещик?
(Часлӧ, энлӧ ті,
сетлӧй кыв шуны
меным кылысьлы).
Ӧмӧй ас вӧсна
сӧмын тӧждысьлім?!
Эз мӧй ставыслы,
пролетар понда,
уджа йӧз вӧсна
сьӧлӧм висявлы…
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Кытысь воӧма
татчӧ кӧйдысыс?
Парма шӧрассӧ
кодар тӧвнырӧн
думсӧ вайӧдіс
революция?..
Рытыв-лун тӧлӧн
девятьсот пятӧй
вося тӧвнырӧн.
Сійӧ нӧбӧдлӧм
татчӧ войвылӧ,
кын му Комиӧ,
парма шӧръясӧ,
ӧтка тусьясӧн
сер-сер кӧдзыштліс...
Сэк нин петавлӧм,
сэк нин чужлывлӧм
вӧлӧм кӧйдысыс.
Сӧмын Октябрӧдз,
гӧрд кыа ӧзттӧдз
эг тай казявлӧй
сійӧ петассӧ...
Вӧлӧм асьныс тай
сэні быдмӧны,
пӧляв-киськавтӧг,
дӧзьӧритышттӧг,
мӧда-мӧднысӧ,
рӧдвуж тӧдтӧгныс.
Ӧтитор йылысь
найӧ висьӧны,
ӧти удж вылӧ
найӧ быдмӧны...
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Да и ӧнӧдз на
сійӧ кӧдзалысь
пыр ми аддзылам
петас-пӧявсӧ…
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Коркӧ, ми бӧрын
олӧм гижалысь,
гашкӧ, бурджыка,
таысь унджык на
аддзас сэксялысь.
. . . . . . . . . . . . . . . . .
1905ʼ вося революция суис миянӧс школаын мӧд во вылас нин (1906). Ӧтик кыв шуӧм, дзик ӧтик кыв тӧдтӧг юалӧм велӧдысьлӧн миянлысь: «Колӧ оз сар, и позьӧ оз овны сытӧг?» — меным юрӧ пуктіс медводдза дум политика йылысь. Сэсянь сэсся ме куті лыддявны тшӧтш политическӧй гижӧда литература. Менам кипод улын, гортын, вӧлі журналъяс: «Народная весть», «Новь», «Журнал для всех», сы бӧрын «Вестник Знания»... Сэтысь ме унатор аслым босьті. Сэсся куті лыддявны дзик «нелегальнӧй» нигаяс. (Кыськӧ тай сюрӧ вӧлі). Сэксянь жӧ ме куті повны полицияысь и став югыд кизяяссӧ мустӧмтны куті. (Асьныс жӧ ӧд тай найӧ сетӧны вӧлі поводсӧ лӧгавныс.) Помнита сэтшӧм вӧвлӧмтор. Ӧтчыд ме лэччи Пожӧгӧ колльысьны. Пӧпуттьӧ бӧр гортӧ локтігӧн мем станциясянь тшӧктісны катӧдны стражникӧс. Ме сӧвтӧді. Менам доддьын вӧлі тшӧтш пуктӧма велӧдчан ящикӧй. (Школаысь тулыснас кайигӧн ме ачым подӧн кайи да ящикӧс кольлі.) Менам лои кык коллянтор: дона ящикӧй да мустӧм стражник. Ящик сюйи кӧзла улӧ пыдӧ да дӧраӧн гартлі, мед оз буссьы. Сӧлігас стражникыд вӧлі код да менсьым ящиктӧ эз и казявлы, доддьӧ пуксис дай унмовсис. Коркӧ сэсся менам «баринӧй» садьмис, дзескыд, тыдалӧ, кокъясыслы лоӧма да. «Тайӧ нӧ мый?» — скӧра менсьым юалӧ сійӧ. Ме и шуи: «Тані, мися, менам меддонаторйыс — нигаяс». «Кутшӧм нигаяс? Гашкӧ, политика йылысь да?» — чуньнас «стрӧжитӧ» менӧ. Сэсся босьтіс да брызь шыбитіс ящиктӧ канаваӧ. Ящик жугалі. «Быд «говнолы» ӧд колӧ ещӧ нигаӧн вӧдитчыны дай», — ляскыштіс-шуыштіс шыбитігмозыс. Весиг бӧр босьтны оз лэдз. Ме синва банӧн тубралі бӧр дӧра пиӧ да додь бӧжӧ кӧрталі, эз сибӧд доддяс.
Сійӧ гожӧмнас жӧ мем сюрлі лыддьывны Р.С.Д.Р.П.-лысь воззванньӧсӧ, кӧні вӧлі сарӧс быд ногыс видӧма-ёрӧма. Гижӧма вӧлі зэв вӧсньыдик гумага вылӧ, печатнӧй машинкаӧн. Ӧні на син водзын сійӧ гижӧдыс. Ми сійӧ лыддим томдырся другкӧд, Педӧр Иванкӧд, вӧрын, коз пу улын, мед некод оз аддзы. Лыддим да тӧлкуйтам, кытчӧ дзебны, мед ог сюрӧй. Ме ӧти джынсӧ дзеби лӧскӧ тьӧс костӧ, а сійӧ дзебис гортас, ен улас, ӧбраз костӧ. «Тась пӧ оз корсьны», — сійӧ шуӧ (грекысь вӧлі ог нин полӧй). Ме сэсся коркӧ уна во мысьт нин ассьым дзебӧмторйӧс видлі да — сісьмӧма нин. А другӧйлысь ог тӧд, — гашкӧ, ӧні на ӧбраз костас да?!
Сідзи ми, зонпосни, «служитлім» первойя революциялы, кӧть асьным и ог тӧдӧй вӧлі нинӧм на пытшкӧссӧ, но сьӧлӧмным вӧлі миянлы мыйлакӧ сідзи тшӧктӧ. Асьнымӧс нӧ ми лыддьывлім революционеръясӧн, мый тшӧтш «участвуйтам» революцияын. Кӧнікӧ каръясын гымалӧ кылӧ, вир киссьӧ уджалысьяслӧн, деревняясын сотчӧны помещик керкаяс, гыӧн мунӧ-разалӧ Россия пасьта революция, а ми тані — коз пуяс улын да керка лӧсъясын, нинӧмӧн кӧ огӧ вермӧй отсавны, — сёрнитам гусьӧник ас костаным да сьӧлӧмнаным висям революция вӧсна...
А пемыд войясӧ вӧлі, мукӧд зонъяскӧд тшӧтш, дӧзмӧдам-нерам стражникъясӧс сьылӧмӧн.
Стражник — бражник
Дудник — урадник...
горӧдам сьывны ылісянь да сюв-сяв котӧртам-дзебсям, а найӧ йӧйяс моз, кок гӧгӧрныс шашкананыс гартласигтырйи, вӧтлысьӧны сьылысьяс бӧрся...
Сэтшӧм сяма вӧлі олӧмъяс том йӧзлӧн сэкъясӧ коми сиктъясын.
____________
Второкласснӧй школаысь велӧдчӧм ме помалі 1907ʼ воӧ. Сэк кежӧ менам, мый керны, син водзӧй дзикӧдз нин воссис: кӧсйыси лоны культурнӧй крестьянинӧн либӧ школаын велӧдны. Мукӧд тӧварышъяс пырлісны служитны — кодыс писарӧ, кодыс саломщикӧ да прикащикӧ. Ме мӧдӧдчи «учительскӧй званньӧ» корсьны. (Дыр сійӧс меным лои перйыны, сӧмын 1914ʼ воӧ шедлі.) Муні Тотьма карӧ учительскӧй семинарияӧ. Но кысь нӧ ми воклы «зыръяслы» сэтчӧяс пырны! Провалитісны. А «всё-таки» сюри вензьыштны, сьӧлӧм бурмӧдыштны роч йӧзкӧд коми йӧз йылысь да коми кыв йылысь. Первойсӧ велӧдчысь семинаристъяскӧд, а сэсся и семинарияса велӧдысьяскӧд экзамен вылас. Экзамен эштӧм бӧрас нин венӧ кодь воим да, ме налы дзонь стаття комиӧн переведиті (доказательство пыдди, мый ме роч кывсӧ бура гӧгӧрвоа, а сідз жӧ коми кывсӧ налы петкӧдлӧм кузя). Бура и тшуплӧдлі-шуалі. А найӧ кывзӧны. Ӧти экзаменаторлы «кымӧр» кыв лӧсьыд кажитчӧма да, вель унаысь сійӧ кывсӧ шуис: «кымор, кымор...». «А всё-таки, как-никак, а язык звучный!» — шуыштіс бӧрвылас. Ме нӧ аслым сьӧлӧмысь мӧвпышті да экзамен вылысь петмоз сьӧвзи: «Асьныд ті кымӧръяс, пемыдӧсь вуджӧръяс, он лэдзӧй — велӧдчӧм шонділысь югӧрсӧ сайӧдад!..»
Сідз эз и сюр меным велӧдчыны веж пожӧм лыс пӧвстса еджыд керкаын. Бергӧдчи бӧр гортлань, Коми муӧ. Заводитчи учитель ним торъя экзаменӧн корсьны. Нёльысь ме сійӧс сетлі. Ӧдва коркӧ и шедлі. Мӧд вонас жӧ (1908) меным сюри места Пожӧгса школаӧ.
Ас муысь рочӧ петавлӧм мысьт ме вӧлисти тӧді, кыдзи рочьясыд увтыртӧны комиясӧс, оз найӧ морт пыдди пуктыны. Медся нин вӧлі тӧдчӧ сійӧ паракодъяс вылын пурйӧн кывтысьясӧс видӧмын-увтыртӧмын… Чорыда кӧсйыси аслым ме коми дор сулавны. Сэксянь и заводитчи ме коми кыпӧд йылысь мӧвпавны (1907). Сэтчӧдзсӧ коми йӧзӧс ог вӧлі лыддьы торъя йӧзӧн, а сэтшӧм рочьясӧн и сійӧ нимнас, рочьяс моз жӧ медвылӧ вӧлі пукта быд йӧз дорысь му вылас, ошйыся рочьяс моз: «Здесь русский дух, здесь Русью пахнет!..» Сэтшӧм тай вӧлі став велӧдӧмыс, сэтшӧм вӧлі рочьяслӧн политиканыс, сёрниыс, гижӧдыс, уджныс. Сэксянь куті «патриотическӧй» гижӧдъяс вылӧ «критически» видзӧдны. Гӧгӧрвои.
Регыд сы бӧрын ме паныдаси и ас йӧзкӧд, рочьяс дор олысьяскӧд, роч культуралысь кок пыдӧссӧ нюлысьяскӧд. Венласьны-тышкасьны мӧді.
1908ʼ во арӧ профессор Жаков, П. К., вӧлі ыджыд дум думайтӧма — комиӧн газет лэдзны. Корӧма земстволысь 100 шайт сьӧм отсӧг газетсӧ лэдзны. Ме буретш веськалі сэк Сыктывкарӧ. Мунӧ вӧлі Земскӧй Собранньӧ. З. С. ӧткажитӧма сылы да содтӧд морттӧ ещӧ сералӧмаӧсь. Рытланьыс сійӧ лунас ӧти З. Управаса служащӧй локтас гортас да висьталӧ (ме вӧлі сы ордын патераын ола) сералігтырйи Жаковлысь шыӧдчӧмсӧ. Ме куті вензьыны сыкӧд. Сэн вӧліны тшӧтш «городскӧй» школьникъяс, городскӧй училищеын велӧдчысьяс (а ме вӧлі «деревенскӧй» школаын велӧдчӧм морт). Найӧ ставныс ӧтвылысь уськӧдчисны ме вылӧ да коми кыв вылӧ… Ёна менам сэк доймаліс томдырся небыдик сьӧлӧмӧй. Эг вермы ме найӧс сэк кыскыны комиладор. Вывті нин найӧс пыртӧмаӧсь рочад, пӧртӧмаӧсь синнысӧ чиновнӧй культура олӧмнас. Налӧн роч кыв тӧдӧм помын вӧлӧма став образованньӧыс, культураыс… Эг вермы ме кывзыны том йӧзлысь сэтшӧм мӧвпъяс, — пышйи сус пу улӧ да синваӧн бӧрді… Мӧд луннас сэсся ме лунтыр кар кузя ветлӧдлі-шӧйті, огӧ, мися, Жаковӧс кытыськӧ аддзывлы да ассьым думъясӧс висьтав сылы; сійӧ ӧд, мися, кӧнкӧ ӧтнас дзик, коньӧрӧй…
Сійӧ вӧлі медводдза вензьывлӧм менам коми йӧз йылысь, кыв йылысь. Унаысь на сы бӧрын лолі вензьывны да дойдавны сьӧлӧм важ лёк олан дыръясӧ. Эг вермыв ме венны аслам ичӧтик тӧдӧмъясӧн «роч образованньӧа» комиясӧс, кӧть и ыджыд вӧлі сьӧлӧмӧй да… Веніс ставнысӧ найӧс Гӧрд Октябр.
Сэки Жаков К. П. вӧлі гижӧма чукӧстчӧм коми велӧдчӧм йӧзлы. Пыр на син водзын менам сылӧн горӧдчӧм кывъясыс:
Будите мысль, будите жизнь
На труд разумный направляйте!
Будите мысль, будите жизнь
И лучший век подготовляйте!..
Аттьӧ жӧ ыджыдӧс сійӧ кывъясыслы! Став томдырся олӧмӧс, мывкыдӧс и сьӧлӧмӧс менсьым тувсов ытва ваӧн тыртлісны-пожъявлісны, эз лэдзлыны нюйтмӧдчыны, сетлісны надея водзӧвыв овны.
____________
1909ʼ воӧ босьтчывлі комиӧн гижны нигаяс дзоля школаясын велӧдчысьяслы. Видзӧда да, нинӧм найӧ оз гӧгӧрвоны роч гижӧда нигаястӧ, кӧть сыысь ёна мырсьы вӧлі, оз удитны велавныс 3–4 вонад роч кывъяд. А тӧдӧмъяс кысь нин да. Сідз ме гижлі «Быдманторъяс (вӧр-пу) йылысь»; сэсся лӧсьӧдлі гижны «Роча-комиа буквар». Водзӧ паськӧдны некутшӧм туй эз вӧв найӧс, пӧльзуйтчывлім сӧмын ас школаын, да и он лысьт вӧлі йӧзӧдныс.
Но кыдз бы эз «запрещайтлыны» ас кывтӧ школаясад, ме «осмелитчи» сійӧ кыпӧдны сёрнисӧ «официальнӧ» да ещӧ съезд вылын. Сійӧ вӧлі 1911-ӧд воӧ — медся «реакция» дырйиыс, кор вӧлі шуӧма начальстволӧн дзикӧдз бырӧдны челядьлысь чужан кывсӧ, школа пос помӧдз не лэдзлыны.
Сы гӧгӧр (сійӧ вопрос гӧгӧрыс) вӧлі став сёрниыс 2-ӧд учительскӧй съезд вылын, сійӧ метод йылысь. А ме кыпӧді сійӧ сёрниыслы дзик паныда вопрос: коми школаясын первой вояссӧ ас кывйӧн велӧдӧм йылысь. Кутшӧм кажитчӧ? А? Кыдз нӧ лысьті? — «Тайӧ пӧ ӧд йӧйысла, нинӧм оз тӧд «запретсӧ» да», — думайтӧны коми учительяс. Венласьысь ӧтнам лои, морт-мӧд «сочувствуйтысь» кындзи. Бӧръя кыв шуигкежӧ (резолюция вӧчигӧн) менам вопроссьыд коли сӧмын бӧж йылыс, пӧри — «Перымса Сьтэпанлысь ӧбразсӧ быд школаӧ лӧсьӧдны да Лыткин С. Ё.-лысь нигасӧ «Зырянский край и Зырянский язык» судзӧдны быд школаӧ да быд библиотекаӧ».
____________
1913-ӧд воӧ (вит во школаын велӧдӧм бӧрын) ме эновтчылі учительысь, «объявиті бойкот», некутшӧм причинатӧг кутісны переведитны мӧд школаӧ да. Пыри вӧлӧстнӧй писарӧ. Кӧсъя вӧлі ёна уджавны йӧз костын да... киясыд тай кӧртӧдаӧсь. Канцелярскӧй удж меным эз мун. Кӧкъямыс тӧлысь бӧрын бӧр петі. Сӧмын сэн служитігӧн ӧти бур уджтор сюрышті керны — Помӧсдінӧ «ыджыд школа» керка вӧчӧм вылын да сюри ёна гижӧдчыны сійӧ школасӧ восьтӧм йылысь. Гижӧдчим Государственнӧй дума пыр весь, Пуришкевич черносотенечлы кевмысим и! (Ӧні на весь яндзим сыысь), да мый керан? — медтыкӧ ӧдйӧджык нин восьтасны-а. Да, мед! Сійӧ миянлы бур урок сетіс, кодыр миян джодж пасьта листа прошенньӧ вылӧ сійӧ куим кывъя ӧтвет ляскӧбтіс: кутшӧм пӧ образованньӧ прӧстӧй йӧзлы, крестьяналы. Тырмас пӧ и грамотаыс налы. Мед пӧ унасӧ оз думайтны... (Дзик тайӧ кывъясыс вӧлі збыль — факт). Со ӧд кыдз вӧлі важӧнтӧ видзӧдӧны уджалысь йӧз вылад государствонад бергӧдлысьясыд! Сизим во чӧж помӧсдінса крестьяна корисны школа восьтыны...
____________
1915-ӧд воӧ менам общественнӧй удж ори — лои мунны Германскӧй война вылӧ. Кыдзи тай ва войтъяс мореӧ усьӧны да вошӧны, сідзи жӧ комияс ми сорласим-вошим уна миллиона йӧз пӧвстад. Но сэн жӧ и бӧр сӧдзим, тӧдім бурджыка асьнымӧс, медбӧрти вӧлись пакталім саридзысь да качим енэжас, а ыджыд Октябрса тӧв ныр нӧбаліс кымӧрӧн, нӧбӧдіс-разӧдіс бӧр быд йӧзӧс ас гортас...
Ок эськӧ! Ӧні кӧ чукӧртлыны став гижлӧм письмӧяссӧ коми салдатъяслысь да пӧртны визувтан ваӧ!
Война дырйи коми йӧз ёна велаліны асьнысӧ донъявны, морттуйнысӧ тӧдны, асланыс муныслысь озырлунсӧ аддзыны; велаліны пӧльзуйтчыны и асланыс кыв-сёрнинаныс (письмӧяс унджыкыс вӧлі гижӧны комиӧн).
____________
Февральса революция менӧ суис Киевын. Ме вӧлі военнӧй училищеын. Кык курс менӧ видзисны-велӧдісны ӧпичерӧ. Эз вермыны велӧдны (аснырӧс менӧ) да тойыштісны (мыйӧн тӧдісны большевик дукӧс) фронт вылӧ «баталльон смертикӧд» тшӧтш... Но Октябрса тӧв нырлӧн кылӧ нин вӧлі лов шыыс; менӧ нӧбӧдіс сійӧ рытыв-лун фронтсяньыд асыв-вой Европа пельӧсӧ, Коми муӧ...
____________
Киевын олігӧн 17-ӧд во тулысӧ ме первой збыльысь тыр сьӧлӧмӧн заводитчи гижны ас кывйӧн. Вӧлись менам инасис сьӧлӧмӧй, вӧлись ме ассьым шуд-таланӧс аддзи... Восси. Садьми. Ордӧм вируля дойӧй письті...
Мича-муса Украиналӧн ывлавылыс менӧ садьмӧдіс поэзияа олӧмӧ, а Украинаса йӧзлӧн автономияа олӧм корсьӧмыс меным тшӧтш вуджис. И нуи ме сійӧс (думсӧ) сьӧрсьым ки пыдӧс вылын, пӧлялігтырйи, Коми муӧ... Вӧлись кутісны позьтӧмтор колӧмъяс уна вося думъяслӧн вӧтъясысь вемӧсӧ пӧрны.
____________
Октябрсянь эг тӧдлы, кыдзикӧн воясыс колины ӧдйӧ, ӧтмӧда-мӧдныскӧд вежласиг-котрасигтыр. Октябрса революциялысь шедӧдӧмторъяссӧ кузя на тырмис паськӧдны-разӧдны, йӧзӧдзыс воӧдны, Коми му дыр на эз кыпав кыз онмӧн узьӧмсьыс. Воссис йӧзӧс пальӧдан удж миянлы. Февраль 1918ʼ во. Ме гижи пьеса «Лёк инька». Лои воськовтӧма ӧтикысь... Мартын коми сьылӧм йӧз пельӧдз кылӧдім. Апрельын ми: Варыш (Маегов Ӧ. О.), Жан Морӧс (Чисталёв Т. И.), Шаков Ӧ. М. да ме лӧсьӧдім гижны план (программа), кыдзи Коми йӧз пӧвстын уджавны, революция паськӧдны. («Коми автоном. социалист чукӧр» вӧлі шусьӧ миян котыртчӧмным).
Панас вӧчӧма лои. Сэсся ми сы бӧрын Эжва йывсянь (Помӧсдінсянь) лэччалім ставным Сыктывдін карӧ. Лэччӧдім сьӧрсьыным тшӧтш ассьыным ӧвйӧдлан уна вося думъяснымӧс, Коми кыпӧд уджнымӧс. Сэні миян котыр паськалі-быдмис (содісны Кӧрткерӧсысь, Сыктывкарысь, Емдінысь...) «Коми котыр» миян кутіс содны. Венласьӧм-тышъяс пансисны шовинистъяскӧд. Сьӧкыд миянлы вӧлі воддза кадъясас. Уна ёртлӧн миян виръяс тшыкласис, сьӧлӧмъяс доймаліс, кыдзи кыз кымӧса юръяс вӧлі оз гӧгӧрвоны коми йӧзлы ас кывйӧн сёрни-гижӧд колӧмсӧ, кыдз найӧ вӧлі оз чайтны культура кыпӧдны «пон сёрниӧн».
Миян ёртъяс ставныс «фронтъяс» вылын лоисны; кодкӧ — действительнӧй военнӧй фронт вылын (Маегов О. да мукӧд), кодкӧ — газет фронт вылын (Лыткин И. В., Чеусов Ӧ. Ӧ., Нёбдінса В.); мукӧдыс — административнӧй фронт вылын лоины (Батиев Д., Жан Морӧс, Надеев М. Ӧ., Сердитов Т.); Молодцов С. В. да Сидоров С. Ӧ. тышлайтчыны кутісны шрифт (печат) фронт вылын. Сыысь ӧтдор — ставныс быдлаӧ тырмӧдчылісны, быд удж вылӧ вӧліны восьса морӧсаӧсь...
Сьӧкыд вӧлі Коми кыпӧд босьтчӧдны, сьӧкыд и литература кыв вӧчӧдны, кыдзи тай нюр шӧрысь сьӧкыд шыльыд видз вӧчны, медым ытшкыны позяс, сэтшӧм жӧ... Кыдзи тай сулалан уль пу дыр на оз во бур мича вӧчӧдӧм добраӧ: керавны-лӧсавны, шыльӧдны-мольӧдны, косьтӧмӧн тэчны... Да содтӧд — некод вӧчлытӧмтортӧ, некодлысь аддзывтӧг. Колӧ вӧлі петкӧдлыны — мый коми кыв — сэтшӧм жӧ кыв, кыдзи и быд йӧзлӧн и сійӧ кывнас позьӧ висьтавны-гижны сэтшӧм жӧ мичаа-бура...
____________
Ӧтитор йылысь нӧшта висьтыштны коли: миянӧс, «Коми котырӧс», кодсюрӧ шуӧны комилы бӧжалӧмӧн, а рочӧс кедзовтӧмӧн. Комиӧс бӧжалӧм абу и рочӧс кедзовтӧм абу. Эм сӧмын комиӧс дорйӧм, дорйысьӧм… Ставыс сійӧ — коми йӧзӧс мукӧд йӧзӧс моз жӧ пыдди пуктӧмла. Ӧнӧдз ӧд морт туйӧ эз лыддьывны миянӧс. Кыссям ми сэтчӧ: мед эськӧ му вылас быд мортлы сӧмын кык кыв тӧднысӧ колӧ — ассьыс чужан кывсӧ дай йӧзкостса (интернациональнӧй) кыв… А сы бӧрти — ӧти кыв ставыслӧн му вылас лоӧ, кодыр став йӧзыс культуранас да политиканас ӧтвыйӧ воасны.
____________
Тайӧн сэсся ме помала ассьым олӧм висьтӧс. Ме казьтывлі тӧд вылӧ усьӧмторъяс сӧмын. Мый тӧд вылӧ эз усь — мӧдысь висьтала. Бӧръя дас восӧ кыдзи олӧмӧй муніс, ог нин ме дӧжнав: унатор эм аслам гижӧдъясын. Гижыштныс казьтывлі тайӧс ме йӧз тшӧктӧмӧн.
____________
Ӧнія вермӧм да водзӧ уджалӧм-керӧм йылысь шуышта: «Ок, эськӧ, мися, том дырся тыр вир-яйӧн да ӧнія дырйи уджавны-керны!..» Кодыр вӧлі ёнлунтӧ ассьыд кылан: «Муыс кӧ воропа вӧлі — му шарсӧ бергӧді!» Да ставсӧ тай сэки пытшкӧсын сотсьӧма... Но мортыд нӧ пыр кӧсъян на овны:
…Став гажлуннас, став шогъяснас
кӧсъя на овны ме вӧлі,
мед эськӧ
быд сійыв эбӧснам
олӧмсӧ тіралі кылі!
Тулыс. 10-ӧд (1927) во.
Помӧсдін.
