СКӦТСЯНЬ МОРТЛЫ ВУДЖЫСЬ ВИСЬӦМЪЯС
Висьӧмъяс эмӧсь уна пӧлӧс. Висьлӧны мортъяс, висьлӧны тшӧтш скӧт (пемӧсъяс), вӧрын олысь звер-пӧткаяс. Висьлӧны весиг быд пӧлӧс гагъяс. Позьӧ шуны: висьмыны вермас быд ловъя лов. Висьӧм быдӧнлӧн аспӧлӧс. Эмӧсь висьӧмъяс — висьӧдӧны сӧмын мортъясӧс, сэсся некутшӧм ловъя ловлы оз вуджны. Босьтам кӧть биа кисьталан тиф. Тайӧ висьӧмнас морт кындзи некутшӧм ловъя лов оз висьлы. Сідз жӧ лёквисьӧмӧн (сифилис) мортысь да гырысь сикас ӧблезянаысь кындзи некутшӧм ловъя лов оз висьлыв.
Эмӧсь висьӧмъяс — висьӧдӧны сӧмын скӧтӧс, мортлы оз вуджны. Босьтам кӧть юрдой — сійӧ овлывлӧ сӧмын вӧвъяслӧн. Сэсся овлӧ сюра гырысь скӧтлӧн (мӧсъяслӧн) вывті вуджысь-паськалысь ты висьӧм.
Эмӧсь и сэтшӧм висьӧмъяс: овлӧны мортъяслӧн дай скӧтъяслӧн. Татшӧм висьӧмъясыс вуджӧны скӧтсянь мортлы.
Тайӧ нигаас скӧтсянь мортлы вуджан висьӧмъяс йывсьыс и лоӧ висьтавлӧма.
Медвойдӧр колӧ тӧдны со мый: висьӧмъяс овлӧны кык пӧлӧс — вуджан висьӧмъяс да вуджтӧм висьӧмъяс.
Вуджӧ мортсянь мортлы да скӧтсянь мортлы сӧмын вуджан висьӧмъяс.
Вуджан висьӧмъяс, он кӧ накӧд босьтчы чорыда водзсасьны, зэв ӧдйӧ паськалӧны. Скӧтлӧн вуджан висьӧм висьмӧдӧ уна скӧтӧс. Мортлӧн вуджан висьӧм — уна йӧзӧс.
Кысь мый лоӧны вуджан висьӧмъясыс?
Тайӧ тӧдмалӧм вылын важысянь нин уджалісны уна докторъяс, скӧт лекаръяс да ёна велӧдчӧм йӧз. Найӧ тӧдмалісны — вуджан висьӧмъястӧ пӧ вӧчӧны зэв посни, синмӧн аддзытӧм гагъяс. Висьӧм вӧчысь гагъясыс вывті посниӧсь. Синлы тыдалӧны сӧмын ёна ыдждӧдысь стеклӧяс пыр видзӧдӧмӧн. Сэтшӧм стеклӧяс ыдждӧдӧны зэв ёна: мукӧдыс ыдждӧдӧны видзӧданторсӧ сюрс мында. Кымынкӧ татшӧм стеклӧ трубка пиӧ ӧтлаалӧмӧн вӧчӧмаӧсь видзӧдан — микроскопӧн шусьӧ. Сэтшӧм видзӧдан пырыс кӧ пондам видзӧдны висьысь мортлысь босьтӧм вир войт вылӧ, аддзам вир пытшсьыс висьӧдан гагъяс.
Ёна велӧдчӧм йӧз сэтшӧм висьӧдан гагъяслы сетісны ним — микроб.
Ёна тӧдмалӧм бӧрын велӧдчӧм йӧз аддзӧмаӧсь быд вуджан висьӧмлысь аслыспӧлӧс гагъяс-микробъяс. Ӧти пӧлӧс микроб висьмӧдӧ сибырса язваӧн, мӧд пӧлӧс микроб — холераӧн, коймӧд пӧлӧс микроб — сап висьӧмӧн, да сідзи водзӧ.
Сэсся велӧдчӧм йӧз висьталӧны, микробъясыс пӧ ставыс ловъяӧсь: чужӧны, олӧны, вӧрӧны, сёйӧны, лолалӧны, рӧдмӧны да кулӧны. Вӧлӧмакӧ олӧны быд ловъя лов моз жӧ.
Мед огӧ висьмӧ вуджан висьӧмъясӧн, колӧ видзчысьны вуджан висьӧм микробъяс веськалӧмысь. Кыдзкӧ кӧ нин веськалісны вир пиад да яй пиад, — колӧ кыдз-мый верман лечитчыны, вины пытшсьыд висьӧдысь микробъяссӧ.
Скӧтсянь мортлы вуджан висьӧмъясыс эмӧсь уна пӧлӧс. На пиысь ми тӧдмалам сӧмын сэтшӧм висьӧмъяс, кутшӧмъяс медтшӧкыда овлывлӧ. Шочджыка овлывлан висьӧмъяс йылысь тані огӧ пондӧй сёрнитны. Сӧмын огӧ вунӧдӧй: тан висьталӧм висьӧмъяс кындзи эмӧсь на уна мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс.
Сибырса язва ^Изьваын миян шуӧны колераӧн./^
Тайӧ — вуджан висьӧм. Мортлы вӧчӧ зэв ыджыд лёк. Татшӧм висьӧмӧн висьысь скӧтсянь кӧ висьӧдан микробъясыс веськаласны дзоньвидза скӧтлы либӧ мортлы — найӧ висьмасны сійӧ жӧ висьӧмнас.
Сибырса язваӧн скӧт пиысь висьлӧны вӧвъяс, мӧсъяс, ӧшъяс, кӧзаяс, каньяс, понъяс, кӧръяс да верблюдъяс.
Овлывлӧ сибырса язва став му пасьталаын. Сӧмын мукӧдлаас тайӧ висьӧмыс овлывлӧ ёнджыка да тшӧкыдджыка. Медъёна тайӧ висьӧмыд паськалӧма Сибырын; сэні медъёна таысь кулӧ скӧтыд. Сы вӧсна и нимсӧ висьӧмыслы сетӧмаӧсь — сибырса язва. Роч муын тайӧ висьӧмӧн ёна жӧ висьлывлӧ скӧтыд. Новгород губерняын ӧти нёль воӧн сибырса язваысь кулӧма 60 000 душ вӧв да мӧс.
Микробъясыс сибырса язвалӧн вермӧны овны ловъя скӧт яй пытшкӧсын кындзи и му пытшкын. Висьӧмыс паськавлӧ коставлӧмӧн: пӧраысь пӧраӧ, кымынкӧ во мысти чорыда да ёна паськавлас, сэсся бара чинлас-лӧньлас; бӧр бырлӧ да, бара лоас да.
Медъёна сибырса язва овлывлӧ гожӧмын, шоныд дырйи, кор скӧт лудын йирсьӧ.
Овлывлӧ мукӧддырйи сідзи: скӧт ветлӧдлас во-мӧд видзьяс вывті дзоньвидзаӧн, сэсся во нёль мысти, вит мысти став ветлӧдлысь скӧтыс чукӧрнас ӧтпырйӧ висьмӧ сибырса язваӧн.
Му пытшкын сибырса язвалӧн микробъясыс медъёна овлӧны васӧд видзьяс вылын да нюръясын; овлӧны васӧд муясын да быдман турун пытшкын. Гожӧмнад йирсигад скӧтыд сёйӧ сэтшӧм турунсӧ дай висьмӧ сибырса язванад. Сідз жӧ скӧт висьмӧ тайӧ висьӧмӧн, микробъясыс кӧ веськалӧ ортсы дойясӧ, гыжнаясӧ.
Сідзкӧ сибырса язва шедӧ скӧтлы мусянь, быдман турун пыр — лудын йирсигӧн ветлігӧн.
Сэсся тайӧ висьӧмтӧ паськӧдӧны быдсяма скӧтӧс курччалысь лэбалан гагъяс: лӧдзьяс, гутъяс, гебъяс, номъяс. Найӧ курччасны висьысь скӧтӧс, сэсся лэбзьӧны дзоньвидза скӧт вылӧ да курччӧмнас кольӧны найӧ яй-вир пытшкас висьӧдысь микробъяссӧ. Ичӧтик лэбалысь гагъяс вермӧны сибырса язваӧн висьмӧдны уна скӧтӧс да йӧзӧс.
Лэбалысь, курччасьысь гагъясыс овлӧны гожӧмын. Сы вӧсна висьӧмыс гожӧмын жӧ паськалӧ. Сэсся бара жӧ дзоньвидза скӧттӧ видзӧны ӧтлаын висьысь скӧткӧд, — дерт буракӧ вуджас висьӧмыд. Мукӧддырйи сибырса язваӧн скӧт висьлӧ тӧлын гидъясын да картаясын видзигӧн. Скӧтлы микробъясыс сэки веськалӧны турунсьыс да идзассьыс.
Сідз жӧ висьӧм вермӧ паськавны скӧт кучикъяссянь, гӧнъяссянь, вурунсянь, сюрсянь да мукӧдторсянь.
Сибырса язва скӧтъяслӧн овлӧ ортсыса да пытшкӧсса. Ортсыса — микробъясыс кӧ веськалӧны ортсыса дойясӧ, гыжнаясӧ. Пытшкӧс — микробъясыс кӧ веськалӧны сёян пыр.
Быд пӧлӧс скӧтлӧн (мӧсъяс вӧвъяс да мукӧд) тайӧ висьӧм овлӧ аслысногӧн. Вӧвъяслӧн ортсыса сибырса язва дырйи овлӧ кучик улас йӧнгыль (пыкӧс). Сійӧ йӧнгыль зэв ӧдйӧ быдмӧ. Йӧнгыльыс ки улын зэв пӧсь да зэв доймысь. Вӧв дугдӧ сёйӧмысь. Сьӧлӧмыс кутас тіпкыны вывті тэрыба. Сэтшӧм вӧв кулӧ лун 3–4 мысьт. Мукӧд дырйи вӧвлӧн висьӧм нюжалӧ кыссьӧ вежонӧдз. Сэтшӧм вӧвсӧ кӧ эновтчытӧг пыр пондан бурдӧдны — лун дас мысти бурдас дзикӧдз.
Пытшсянь висьӧм вӧвъяслӧн мунӧ нӧшта на чорыдджыка. Унаысь вӧв кувлӧ дзик нем тӧдтӧг, ӧти здукӧн — сёйигкостіыс вомас туруныс кольӧ ньылышттӧм. Мукӧд вӧвлӧн висьӧмыс кыссьӧ лун кык. Сэтшӧмсӧ бурдӧдны он жӧ некыдз вермы. Кулӧм водзвылас вӧвлӧн кучикыс лоӧ кӧдзыд. Гӧныс ставыс тырӧ лемасян пӧсьӧн. Асмогасянінӧдыс мыччысьӧ вир.
Сюра гырысь скӧт сибырса язваӧн висьӧ вӧвъяс моз жӧ. Мӧсъяслӧн медвойдӧр чинӧ йӧв.
Ыжъясӧс тайӧ висьӧм висьӧдӧ нӧшта на чорыдджыка. Висьмӧмсянь найӧ кулӧны час мӧд мысти. Висьысь ыж сувтас бӧр кокъяс вылас, недыр бергалас сэсся усьӧ. Вомӧдыс мыччысяс вир сора быг, рӧмидзтӧмыс бырӧ, гирчкӧ пиньяснас, асмогасянінӧдыс сідзи жӧ мыччысьӧ вир.
Порсьяс сибырса язваӧн висьмӧм бӧрын медвойдӧр лоӧны зэв лӧньӧсь, быттьӧкӧ узьны кӧсйӧны. Горш бердас лоӧны йӧнгыльяс. Кучикыс йӧнгыльяс вылас гӧрдӧдӧ, мукӧд йӧнгыль вылас лӧзӧдӧ. Сэсся порсь пондас гырдӧн мытитны. Кулӧ 1–2 лун мысьт.
Сибырса язваӧн кулӧм скӧтлӧн яйыс зэв ӧдйӧ пондӧ тшыкны, сісьмыны. Яйыс лоӧ небыд, вирӧсь. Лоптыс зэв ёна ыджыдмӧма — дзоньвидза скӧтлӧн серти 6–8 мында ыджыд.
Бурдӧдны колӧ со кыдзи: йӧнгыльяссӧ вундӧны, сэсся вундӧминъяссӧ ставсӧ сотӧны донӧдӧм кӧртӧн. Бӧрвылас сійӧ сотӧм дойяссӧ бурдӧдӧны уна пӧлӧс лекарствоясӧн.
Сибырса язваӧн кулысь скӧтлысь шойяссӧ колӧ гуавны ёна бура видзчысьӧмӧн. Кодйыны гу колӧ 3 аршын кузя да аршынӧн-джынйӧн пасьта (ичӧт скӧтлы ичӧтджыка). Джуджданас — 3 аршын судта кымын. Гу колӧ кодйыны кытчӧкӧ бокӧ и мед абу матын оланінсянь да кыті оз ветлӧдлы скӧт, кытчӧ немтор оз кӧдзны, оз вӧдитны пуктасъяс да кытысь оз перйыны сёй ни лыа.
Гу кодйӧм бӧрын вӧлисти вайны шойсӧ. Кучиксӧ колӧ уналаті пуртӧн вундавны розьӧдавны — медым кучикыс вылӧ некодлӧн вежыс оз пет да мед некод оз перйы кучикыс вӧсна бӧр гусьыс. Позьӧ вӧчны и сідзи: гу пытшкас лӧдны пес да киськавны сійӧс карасинӧн либӧ нерпӧн; сы вылӧ сэсся пуктыны шойсӧ да пессӧ ӧзтыны. Биыс сідзнад виас став микробъяссӧ. Тадзнад дзебӧмӧн висьӧмыс сэсся оз вермы вуджны некодлы, оз понды паськавны.
Сибырса язваӧн кулӧм скӧтлысь шойяс оз позь кольны гуавтӧг. Гуавтӧгыд шойтӧ вермасны кыскавны понъяс да паськӧдны висьӧмсӧ водзӧ. Картаысь да гидъясысь, кӧні овліс висьысь скӧт, гӧгӧр быдтор колӧ мыськавны пӧсь кунваӧн. Бӧрвылас киськавны сулема ваӧн. Сідзи жӧ колӧ вӧчны став вӧдитчан да донаджык кӧлуйясыскӧд. Донтӧмджык кӧлуйяссӧ да сёян пыдӧсъяссӧ колӧ ставсӧ сотны. Оз ков вунӧдны сотны либӧ мыськавны некутшӧм вӧдитчан кӧлуй.
Кӧрта кӧлуй колӧ донӧдлыны. Кучика кӧлуй колӧ киськавны пуан кунваӧн сэсся сюйны кык вежон кежлӧ дьӧгӧдь пиӧ.
Висьысь скӧткӧд вӧдитчысьяс либӧ висян скӧт кучика кӧлуйясӧн, гӧнъясӧн, вурунӧн, сюръясӧн вӧдитчысьяс либӧ висьысь скӧтлысь яй да йӧв сёйысьяс вермасны асьныс висьмыны сибырса язваӧн.
Йӧз пиысь медтшӧкыда висьмывлӧны тайӧ висьӧмӧн кучик вӧчысьяс, песысьяс, начкысьяс, яй вузалысьяс, мӧс да вӧв гӧгӧр вӧдитчысьяс. Некутшӧма оз позь лэдзны вузавны яй ни кучик сибырса язваӧн висьысь скӧтлысь. Сылысь оз позь сёйны яйсӧ ни йӧвсӧ, кучиксьыс оз позь вӧчны некутшӧм кӧлуй.
Сибырса язва вермӧ вуджны мортлы уна ногӧн. Тшӧкыдджыка микробъясыс веськавлӧны ортсыса дойясӧ, гыжнаясӧ. Дойяс миян, медся нин киясын, овлӧ уна. Микроблы оз ков ыджыд дой. Вермӧ веськавны весиг синмӧн аддзытӧм дойӧд.
Микроб веськаланінас мортлӧн медвойдӧр лоӧ ичӧтик ваболь. Недыр мысти ваболь гӧгӧрыс лоӧны нӧшта уна вабольяс. Сэсся вабольясыс ӧтлаасьӧны, потӧны — лоӧ гӧгрӧс дой, язва. Сэтшӧм дойыс унаысь овлӧ чужӧм вылын да голя вылын. Кучикъяс, гӧнъяс, куяс да яй тушаяс новлӧдлысьяслӧн сэтшӧм дойыс овлывлӧ пельпом вылас.
Микробыс вермӧ мортлы веськавны кынӧм пытшкас сёян-юанкӧд (яйкӧд, йӧвкӧд). Сэсся вермӧ веськавны сынӧд пыр тыясас лолалігӧн. Сы вӧсна тыясын сибырса язваыд овлывлӧ сэтшӧм йӧзлӧн, коді вӧдитчӧ гӧнӧн, вурунӧн, тшӧтьӧн да киссьӧм кӧлуйясӧн.
Ортсыса сибырса язватӧ мортлысь, абу кӧ на эновтчӧма, позьӧ бурдӧдны дзикӧдз. Эновтӧм висьӧм бурдӧдны некыдз нин оз позь.
Некыдз он вермы бурдӧдны гырк пытшкӧссянь ли ты пытшкӧссянь висьмӧмъясӧс. Сэки зэв ӧдйӧ, лун-мӧд мысти, морт кулӧ.
Ӧні ми тӧдам: сибырса язва — вуджан висьӧм. Тӧдам: висьӧм вермӧ вуджны мортлы уна ногӧн. Сідз жӧ тӧдам: мортлы сійӧ висьӧм зэв лёк — унджыкысьсӧ виӧ. Сы вӧсна быд мортлы, чайтӧ кӧ асьсӧ висьмӧмӧн сибырса язваӧн да эм кӧ маті гӧгӧрын сэтшӧм висьӧмӧн висьысь скӧт, — колӧ нин мунны пырысь-пыр доктор дінӧ.
Мунан кӧ пырысь-пыр казялӧм бӧрын — верман видзны ассьыд олӧмтӧ, бурдан дзикӧдз.
Эновтчан кӧ — кулан.
Мый колӧ вӧчны, сійӧ висьӧмӧн кӧ висьмас миян скӧт? Дерт миянлы окота висьысь скӧттӧ бурдӧдны. Быдӧнлы ӧд жаль уджалысь скӧтыд да йӧлӧн вердысьыд. Бурдӧдны сибырса язва сьӧкыд — вывті ӧдйӧ топӧдӧ да. Он на удит бура бергӧдчыны, видзӧдан да: вӧлыд кулӧма нин. Мукӧд дырйи висьӧм кузя кыссьӧ — лун куим-нёль. Сэки висьысь скӧтӧс позьӧ бурдӧдны. Сӧмын скӧт лекартӧг кутчысьны бурдӧдны оз шогмы. Ас бурдӧдӧмнад немтор тӧдтӧгыд унджык вермас лоны омӧльыс.
Медвойдӧр колӧ мӧвпыштны, мед эськӧ висьӧмыс водзӧ оз разав, мед оз висьмы мукӧд дзоньвидза скӧт. Сы вӧсна дзоньвидза скӧтӧс колӧ торйӧдны висьысь скӧт дінысь. Сэсся казялӧм бӧрын пырысь-пыр колӧ корны скӧт лекарӧс. Сійӧ висьталас-индас, мый колӧ керны-вӧчны. Сэсся ачыс вӧчас, мый колӧ, мед висьӧмыс оз паськав водзӧ. (Дезинфекция).
Мый вӧчӧны сиктъясын, деревняясын сибырса язваӧн скӧт висигӧн?
Крестьяна пемыдлун вӧснаыс шуӧны: кыдзи пӧ висьӧм вермас вуджны мӧдлы — абу ӧд пӧ сійӧ кока. Кулӧ кӧ сибырса язваӧн вӧв ли мӧс — миян пемыд йӧзыд кучиксӧ кулясны, яйсӧ шыбитасны кутшӧмкӧ сёнӧ (рӧвӧ) гуавтӧг. Сёнсьыд шыбитӧм яй тушатӧ пондасны кыскавны понъяс да ракаяс. Дерт сэсся висьӧмыд бара паськалӧ да разалӧ водзӧ.
Сідзи, нем тӧдтӧг олӧм-уджалӧм вӧснаыд, кулӧ миян Россияын быд во 100 000 гырыся-посниа скӧт.
Со мый ыджда «налогыс» миян пемыдлуныдлӧн!! Со кутшӧм омӧльтор тайӧ вайӧ крестьяналы!!
Мортъяслы колӧ ёна тӧждысьны аслас дзоньвидзалун вӧснаныс. Колӧ асьтӧ пыр быдлаын видзны сӧстӧма. Медся нин колӧ видзны сӧстӧма ас гӧгӧр да скӧт гӧгӧр, кӧнкӧ матын кӧ эм сибырса язваӧн висьысь скӧт.
Колӧ ёна видзӧдны да дӧзьӧритны аслад ки гӧгӧр: абу-ӧ сэні дойяс, гыжнаяс. Доя киясӧн оз позь инмӧдчыны ньӧти висьысь скӧт бердӧ ни кулӧм скӧт дінӧ.
Сибырса язваӧн висьысь скӧт бердӧ волӧм бӧрын пыр колӧ киястӧ бура мыськавны майтӧгӧн.
Оз позь сёйны яй ни йӧв сэтшӧм висьӧмӧн висьысь скӧтлысь.
Ӧні ми аддзам — сибырса язвакӧд вермасьны сьӧкыд. Колӧ ёна унатор тӧдны, гӧгӧрвоны да ёна тӧждысьны унатор йылысь.
Миян шудлун вылӧ ӧні ёна велӧдчӧм йӧз вермисны лӧсьӧдны зэв бур выльтор, сибырса язвакӧд кокниа водзсасянтор. Сійӧ выльторйыс — пистиалӧм. Ми ставным тӧдам, кыдзи важысянь нин миянӧс пистиавлісны писти висьӧмӧн висьмӧмысь. Сідзи жӧ, вӧлӧм, позьӧ пистиавны скӧтӧс сибырса язваӧн висьмӧмысь. Пистиалӧм скӧтлы сэсся висьӧмыс оз вудж. Быдӧнлы колӧ видзны ассьыс скӧтсӧ дзоньвидзаӧн. Пистиавны сибырса язваысь, окотитан кӧ, колӧ висьтавны скӧт лекарлы. Сійӧ кутшӧмкӧ лунӧ локтас тэ ордӧ колан кӧлуйяснас да пистиалас став скӧттӧ, кодӧс тшӧктан. Ӧні ми тӧдам: сибырса язва вуджан висьӧм. Тӧдам, мый вӧсна лоӧ, кыдзи паськалӧ-разалӧ водзӧ.
Кодлӧнкӧ кӧ сиктын висьмас тайӧ висьӧмӧн скӧт — колӧ сы йылысь пыр жӧ висьтавны скӧт лекарлы. Лекарыд тӧдмалас да тшӧктас, мый колӧ вӧчны, мед висьӧм оз паськав водзӧ. Оз ков соссьыны да дзеблавны скӧтлысь сэтшӧм висьӧмсӧ.
Тайӧ висьӧмӧн висьысь скӧтӧс дзеблалысьяс да сэтшӧм скӧтлысь яй да йӧв вузалысьяс вӧчӧны зэв ыджыд мыж. Сибырса язва дугдӧдны верман сӧмын ставӧн ӧтув вермасьӧмӧн. Ӧтка морт сыкӧд немтор оз вермы вӧчны.
Сап (юрдой) висьӧм
Скӧт пиысь сап висьӧмӧн висьлӧны вӧвъяс, осёлъяс, кӧзаяс; сапӧн висьлӧны и каньяс, понъяс, крысаяс да мукӧдъяс. Унджыкысьсӧ висьлывлӧны тайӧ висьӧмнас ӧти гыжъя скӧт. На пиысь тшӧкыдджыка висьлӧны вӧвъяс.
Сюра гырысь скӧт — мӧсъяс да кодъяс да — тайӧ висьӧмӧн оз висьлыны.
Роч муын сапӧн скӧт медъёна висьлывлӧ лунвыв да асыв-лунвыв губерняясын.
Сап — сибырса язва моз жӧ — вуджан висьӧм. Сапӧн скӧт висьмӧ аслыспӧлӧс микробъясысь жӧ. Скӧт пытшкӧ веськалӧм бӧрын микробъясыс вӧчӧны висьӧм.
Мортыд сап висьӧмӧн висьлӧ шоча — ёна шоча сибырса язва дорысь. Сӧмын морттӧ сапыд висьӧдӧ ёна чорыда. Мортыд зэв нин шоча бурдлывлӧ тайӧ висьӧмысь.
Сибырса язва моз жӧ сап висьӧм овлӧ пытшкӧсса да ортсыса. Сап вермас висьӧдны куим ногӧн: ӧти ногӧн висьлывлӧ тыяс, мӧд ногӧн — ныр пытшкӧс, коймӧд ногӧн висьӧ вылыс кучик.
Тыясса сапӧн висигӧн скӧт висьӧ зэв дыр, ёна омӧльтчӧ. Вӧвъяслӧн эбӧс чинӧ, овлывлӧ кос кызӧм. Кызігас вомсьыс петӧ вир сора быг. Мукӧддырйи пыктывлӧ кокъясыс да мошняыс.
Ныр пытшкӧс сапӧн висигӧн ныр розьясыс гӧрдӧдӧ. Ӧти ныр розьсьыс петӧ зырым. Регыд зырымыс лоӧ виж ор сора. Ор пиас овлывлӧ вир. Орыс петігмозыс ныр розь бердас косьмӧ. Сы вӧсна сэні лоӧны лӧмъяс да ичӧтик дойяс.
Выліс кучикса сапӧн висигӧн кучикас лоӧны ичӧтик анькытш ыджда либӧ гырысьджык гӧрӧдъяс. Сійӧ гӧрӧдъясыс сэсся воссьӧны да пӧрӧны дойясӧ.
Унджыкысьсӧ сапӧн висигӧн скӧтыд вывті ёна омӧльтчӧмыс вӧсна кулӧ. Ыджыд надея бурдӧм вылӧ оз позь пуктыны, зэв шоча бурдлӧны да. Сап висьӧм скӧтсянь вермӧ вуджны мортлы. Мортлысь тайӧ висьӧм бурдӧдны он вермы некыдз. Сапӧн морт кулӧ лун-мӧд мысти. Сы вӧсна сапӧн висьысь скӧтӧс закон тшӧктӧ начкавны да гуавны. Гуавны колӧ сибырса язваӧн кулӧм скӧтӧс моз жӧ.
Сап мортлы вуджӧ сапӧн висьысь скӧткӧд вӧдитчигӧн. Сэсся вуджӧ сап микробъясӧсь кӧлуйӧн вӧдитчигӧн да висьысь скӧтлысь яйсӧ сёйигӧн.
Сапӧн висигӧн медвойдӧр мортӧс пондас кынтыны. Сэсся биалас. Пондасны висьны-юкавны кияс, кокъяс, медся нин суставъясас. Туша вылын лоӧны гӧрд чутъяс. Чутъясысь лоӧны гӧрӧдъяс. Гӧрӧдъяс ваболлясьӧны, потӧны да пӧрӧны дойясӧ. Нырсьыс зырым кутас визувтны висьысь вӧвъяслӧн моз жӧ. Сэсся регыд мысти мортӧс пондас ёна кызӧдны. Лолавны лоӧ сьӧкыд. Лун-мӧд мысти сэсся мортыд и кулӧ.
Сап дырйи йӧзлы колӧ ёна вермасьны висьӧмкӧд, мед оз разав висьӧмыс мукӧд дзоньвидза скӧтлы да оз висьмыны йӧзыс.
Скӧтлӧн кӧ петӧ нырсьыс мисьтӧм ор сора зырым, сійӧс колӧ нин петкӧдлыны скӧт лекарлы. Сапӧн висьысь вӧвъясӧс колӧ пыр жӧ виавны да гуавны. Став дзоньвидза скӧтӧс колӧ торйӧдны висьысь дінысь.
Скӧт лекар сэсся 6 вежон чӧж видлывлас дзоньвидза скӧтӧс, мед оз ло висьӧмыс дзоньвидзаыслӧн.
Сапӧн кӧ скӧт висьмис — картаяссӧ, гидъяссӧ налысь колӧ ёна весавны. Кыдзи весавны да мыйӧн — индас скӧт лекар. Сійӧ жӧ сетас микроб виан лекарствояс.
Киясын кӧ да мукӧдлаын кӧ эмӧсь дойяс, гыжнаяс — сэтшӧм йӧзлы оз ков вӧдитчыны сапӧн висьысь скӧткӧд да найӧ кӧлуйясыскӧд. Висьысь скӧт оланінас мортлы узьлыны оз позь.
Сапӧн висьысь скӧтӧс бурдӧдны зэв сьӧкыд. Мортлы висьӧмыс вермӧ вуджны зэв кокниа. Сы вӧсна колӧ бура тӧдмавны: оз-ӧ вись миян видзан скӧт сап висьӧмӧн.
Вылыс кучикса сап скӧтлысь тӧдмавны абу сьӧкыд. Тыясса сап либӧ ныр пытшкӧсса сап тӧдмавны ёна сьӧкыд.
Миянлы бур вылӧ ёна велӧдчӧм йӧз ӧні вермӧмаӧсь вӧчны сап тӧдмалан лекарство. Сійӧ шусьӧ — маллеин. Сійӧ оз бурдӧд сап висьӧм — сӧмын отсалӧ тӧдмавны сапӧн висьысь скӧтӧс. Бурдӧдан лекарствояс, пистияс сап висьӧмысь век на абу. Сапӧн висьысь скӧтӧс колӧ ӧдйӧджык вины да гуавны. Шойсӧ сылысь колӧ гуавны сибырса язваӧн кулысь скӧтӧс моз жӧ.
Йӧйталан висьӧм (дур висьӧм)
Йӧйталан висьӧм — вуджан висьӧм. Мӧд ногӧн сійӧ висьӧмсӧ шуӧны ваысь полан висьӧмӧн. Микробъяссӧ сылысь ёна велӧдчӧм йӧз ӧнӧдз на абу вермӧмаӧсь тӧдмавны да аддзыны синмӧн. Тӧдӧны сӧмын, кӧні олӧ висьмӧданторйыс-заразаыс. Висьӧм вӧчан заразаыс йӧйталан висьӧмӧн висьысь скӧтлӧн эм юр вемас, нервъяс пиын да вем пытшса дуль вӧчан нерӧдъясын.
Висьӧм вуджӧ мортлы, курччас кӧ либӧ пурас кӧ сійӧс йӧйталан висьӧмӧн висьысь скӧт да сэсся дулльыс кӧ курччигмозыс веськалас дойясас.
Ӧні йӧйталан висьӧм овлывлӧ быдлаын му пасьталаас. Овлывлӧ и миян, Коми муын.
Йӧйталан висьӧмӧн висьлывлӧны унаӧн: понъяс, каньяс, сюра гырысь скӧт, ыжъяс, вӧвъяс, порсьяс, кӧзаяс, ручьяс, кӧинъяс, осёлъяс да крысаяс.
Йӧйталан висьӧмӧн морт унджыкысьсӧ висьмывлӧ висьысь пон пурӧм вӧсна. Сы вӧсна тані ми сёрнитыштам, кыдзи висьӧны йӧйталан висьӧмӧн понъяс.
Йӧйталан висьӧмӧн висьмӧм понлӧн висьӧмыс мыйкӧдыра некыдз оз тӧдчы. Висьӧм тӧдчытӧм пӧраыс кыссьӧ тӧлысь мында кымын, мукӧдыслӧн — во джын кымын. Пон, видзӧдны кӧ, дзоньвидза, а висьӧмыс вермӧ нин вуджны да разавны мукӧдлы.
Висьӧм тӧдчытӧм пӧра помасьӧм бӧрын висьысь понъяс лоӧны мукӧдыс зэв лесьтӧсь, мукӧдыс кывзытӧмӧсь, полысьӧсь да жугыльӧсь. Сэсся оз ӧшйыны инас, пыр вӧрӧны да зэв ӧдйӧ мудзӧны. Оз сёйны, курччалӧны пуяс, идзас, куйӧд да мукӧдтор. Сидзи кыссьӧ лун 2–3. Сэсся сы бӧрти пон йӧймӧ. Синъяс гырдмӧны. Пон лоас зэв лёк, пондас лёкысь котравны кытчӧ сюрӧ да быд паныдасьысьӧс пурны-курччавны. Увтчӧм пыдди сэки пондас лёкысь омлявны.
Йӧйталігӧн пон оз вермы сёйны ни юны; весиг ва юны оз вермы, кӧть эськӧ сылӧн сэки и ёна горшыс косьмӧ да. Ньылыштігас сылӧн лоӧ ёна войтӧв кыскӧм, сы вӧсна оз и вермы. Сы вӧсна жӧ висьӧмсӧ мӧд ногӧн и шуӧны ваысь полан висьӧмӧн.
Лун 5–6 мысти сэтшӧма йӧйталӧм бӧрын пон оз понды вермыны весиг вӧрзьӧдчыны. Юр садьыс сылӧн вошӧ дзикӧдз да сэсся сійӧ сы бӧрти ӧдйӧ и кулӧ.
Сэтшӧм висьысь понйыд кӧ либӧ мукӧд висьысь скӧт курччас мортӧс, сэки налӧн висьӧмыс сылы вуджӧ. Дерт быд курччӧмысь мортыд оз жӧ висьмыв. Курччас кӧ паськӧм пыр — сэки висьӧмыслӧн вуджан заразаыс кольӧ паськӧмас. Пурӧм дойясас сэки дулльыс веськалӧ зэв этша да, сы вӧсна сэсся оз и ло висьӧмыс. Мортлӧн пон пурӧм бӧрын сідзи жӧ висьӧмыс оз тӧдчы лун 40–60.
Та бӧрын мортлӧн лоӧ юр висьӧм. Оз понды вермыны узьны, сэсся лёк нога тӧждысьӧ. Пон пурӧм иныс пыктӧ гӧрдӧдӧ да пондӧ доймыны. Ньылавны лоӧ зэв сьӧкыд. Водзӧ — ньӧти нин оз понды вермыны ньылавны. Лолалӧм лоӧ сьӧкыд. Кияс-кокъяс вӧрӧдны оз понды вермыны. Дуль пондас ёна петны. Костъясӧн сідзи жӧ лёкысь пессьӧ-йӧйталӧ: чеччыштӧ вольпасьысь, горзӧ да жугӧдалӧ, мый сюрӧ кипод улас. Эбӧс сылӧн пондӧ ӧдйӧ чинны, сьӧлӧм пондӧ уджавны омӧля, сэсся сувтӧ дзикӧдз — морт кулӧ.
Сэтшӧм йӧйталӧмыс мортлӧн кыссьӧ лун 2–3. Висьмӧм мортыд кӧ оз понды бурдӧдчыны — сэтшӧмыс быдӧн кулӧ.
Кыдзи жӧ водзсасьны йӧйталан висьӧмкӧд, да позьӧ али оз сэтшӧм висьӧмӧн висьмӧм мортӧс бурдӧдны?
Мед оз вудж миянлы йӧйталан висьӧм, колӧ видзчысьны висьыс пон пурӧмысь либӧ мукӧд курччасьысьяс пурӧмысь. Сы вӧсна йӧйталан висьӧмӧн висьыс скӧтӧс колӧ пырысь-пыр жӧ начкавны. Бурдӧдны найӧс он жӧ нин вермы некыдз-а. Мед оз вермыны курччасьны, быд понлы колӧ кӧртавны вомас дом.
Йӧйталан висьӧм лоӧм бӧрын став понсӧ колӧ домавны да тӧлысь кык не лэдзлыны. Код понлӧн абу кӧзяиныс — сэтшӧмъяссӧ колӧ кутавны да начкавны, мед сэтшӧмыс оз ло ньӧтик. Тадзи сӧмын верман мынны йӧйталан висьӧмысь. Англияын тадзи вӧчӧмнад оз овлы ӧні йӧйталан висьӧмыд. Сетчӧ весиг оз лэдзны вайны бокысь некутшӧм пон — бур кӧть омӧль.
Мый колӧ вӧчны мортлы, курччалас кӧ сійӧс йӧйталан висьӧмӧн висьысь скӧт?
Бурдӧдантор — сӧмын пистиалӧм. Пистиавны колӧ эновтчытӧг. Эновтчан кӧ да он вӧч — висьман да кулан.
Мый лоӧ сійӧ пистиасьӧмыс?
Казялӧмаӧсь: пистиалӧмӧн 200 морт пиысь кулӧ сӧмын ӧти морт, — 199 мортыс бурдӧ дзикӧдз; пистиавтӧг — кулӧ ставыс. Со кутшӧм бурлуныс пистиалӧмыдлӧн.
Кодӧс курччис йӧйталан висьӧмӧн висьысь скӧт, сылы колӧ быд удж эновтны да мунны пырысь-пыр матысса доктор дінӧ. Сійӧ сэсся индас — кытчӧ колӧ мунны водзӧ да мый вӧчны.
Йӧйталан висьӧмысь пистиасян больничаясыс шусьӧны Пастеровскӧй станцияӧн. Сэтшӧм Пастеровскӧй станцияыс эм унджык гырысь каръясас — миян ладорын эм Перымын.
Пастер — Францияса ёна велӧдчӧм морт. Сійӧ медвойдӧр казялӧма пистиалӧмлысь бурлунсӧ да сэсся медвойдӧр пондӧма пистиавлыны йӧйталан висьӧмӧн висьысь йӧзӧс. Сійӧ ас туйдӧм индӧмнас вӧчис йӧзлы зэв ыджыд бур. Йӧз оз вунӧд сылысь сэтшӧм бур вӧчӧмсӧ. Сы вӧсна сэтшӧм больничаясыс и шусьӧны Пастеровскӧй станцияӧн.
Сэтшӧм больничаас бытшкӧмӧн сюйӧны яй пытшкӧ висьмӧм мортлы ядсӧ йӧйталан висьӧмлысь. Сійӧ ядыс абу ён. Сы вӧсна морт оз кув. Сійӧ ядсьыс морт пытшкӧсын артмӧ мӧд пӧлӧс яд — йӧйталан висьӧм ядыскӧд водзсасьысь яд. Унаысь бытшкӧмӧн тайӧ водзсасян ядыс чукӧрмӧ уна да сэсся дзикӧдз вермӧ висьӧм ядсӧ. Сы вӧсна морт сэсся бурдӧ дзикӧдз сэтшӧм висьӧмысь. Тадзи бурдӧдӧны вежон куим.
Мед йӧйталан висьӧмӧн висьысь морт вермас ӧдйӧджык воштысьны Пастеровскӧй больничаӧ — быдлаын мунан билет сетӧны медвойдӧр, виччысьтӧг. Колӧ сӧмын петкӧдлыны эскӧданпас висьӧм йывсьыд. Унджыкысьсӧ некутшӧм дон оз босьтны нуӧмсьыс.
Кор на воан да, кор на пондасны бурдӧдны, кор на артмас морт пытшкын водзсасян ядыс — кольӧ лун 40. Кадыс оз на коль, бурдны позьӧ на. Тадзнад мортыд оз кув йӧйталан висьӧм вӧсна дай оз разӧд висьӧмсӧ мукӧдлы.
Ящур висьӧм
Тайӧ висьӧм — вуджан висьӧм жӧ. Тшӧкыдджыка тайӧ висьӧмӧн висьлӧны сюра гырысь скӧт, порсьяс, ыжъяс да кӧзаяс. Шочджыка овлӧ — вӧвъяслӧн, понъяслӧн, каньяслӧн да верблюдъяслӧн.
Ящурӧн скӧт кулӧ этша. Сюрс висьысь скӧт пиысь кулӧ сӧмын нёль душ. Омӧльсӧ висьӧмыс вӧчӧ зэв уна. Ящур висьӧм паськалӧ зэв ӧдйӧ, ӧдйӧ висьмӧдӧ уна скӧтӧс. Скӧт сэсся тайӧ висьӧм вӧсна ёна омӧльтчӧ. Лыыс да кучикыс сӧмын кольӧ — сэтшӧмӧдз омӧльтчасны. Дерт сэтшӧм омӧльтчӧм скӧтсьыд абу ыджыд пӧльзаыс. Мӧсъяс йӧв сетны пондасны зэв этша. Йӧлыс сэсся лоӧ чӧскыдтӧм, мисьтӧм да лювъялысь. Роч муын ящур висьӧмыд мукӧд воясӧ ёна паськавлӧ.
Висьысь скӧтсянь дзоньвидза скӧтлы ящур висьӧм вуджӧ уна ногӧн. Скӧт вермӧ висьмӧдны мӧда-мӧдсӧ ӧтлаын картаясын да гидъясын олігӧн. Сідзи жӧ вермӧны висьмӧдны ӧтлаын йирсигӧн гожӧмын. Сэсся ящур висьӧм разалӧ вӧла йӧзлӧн шойччан-узьлан керкаясын. Яй вузалысьяс да мукӧд пӧлӧс йӧз сідзи жӧ вермӧны разӧдны тайӧ висьӧм.
Ичӧт куканьяс ящур висьӧмӧн висьмӧны мам йӧвсяньыс нёнясигас. Найӧс висьӧм топӧдӧ ёна. Быд нёньпом куканьӧс тайӧ висьӧм виӧ.
Ящур висьӧмӧн висьмӧм бӧрын скӧтӧс медвойдӧр биалӧ. Сёйны сійӧ пондӧ омӧля, рӧмидзтӧм бырӧ, вомсьыс петӧ дуль. Дулльыс — сук, везъялысь. Лун 2–3 мысти кыв вылас, пинь анъясас, вом кӧтшъясас да паръясас кучикыс гӧрдӧдӧ да лоӧны вабольяс. Ваболь пытшкас — югыд ва. Сэсся, лун мӧд мысти, ваыс лоӧ гудыр. Вабольясыс ыдждӧны — матігӧгӧрса ичӧт вабольясыс ӧтлаасьӧны да, лоӧ ӧти ыджыд ваболь. Сэтшӧм ваболльыс сэсся потӧ — сэні лоӧ ичӧтик дой.
Сэтшӧм дойяс артмӧны мукӧддырйи ныр пытшкын. Вабольяс овлӧны кокъясас тшӧтш. Дойяс артмӧм бӧрын скӧт пондӧ чотны.
Вабольяс да дойяс мӧслӧн овлӧ вӧраас да яндзим розь бердас. Лысьтыны дерт, сэтшӧм вӧраа мӧскӧс оз позь. Йӧлыс висьӧмыс вӧсна лоӧ мисьтӧм да оз шогмы сёйны.
Заразаыс ящур висьӧмлӧн эм дойясса лёкас (орас). Сэтшӧм лёкыс кӧ веськалас мортлы кутшӧм кӧ ногӧн — морт висьмас ящур висьӧмӧн.
Медунаысь ящур висьӧмӧн висьлывлӧны челядь, висьысь мӧслысь путӧм йӧв сёйӧм вӧсна. Висьмӧм бӧрын мортӧс медвойдӧр биалӧ. Сэсся пондас восӧдны. Регыд мысти паръяс вылын лоӧны вабольяс да дойяс.
Вабольяс да дойяс овлывлӧ тшӧтш пинь анъясын да вом пытшкӧсын. Сэсся вабольяс да дойяс овлӧны пельясын, чужӧм вылын. Гыж бердын чуньясын овлӧ сӧмын висьысь мӧсъясӧс лысьтысьяслӧн.
Зараза кутчысьӧм бӧрын висьӧм тӧдчытӧг мунӧ лун 8–10. Ставнас висьӧмыс кыссьӧ вежон 2–3.
Кыдзи водзсасьны ящур висьӧмкӧд да кыдзи сыысь видзчысьны?
Ящурӧн висьысь скӧтӧс колӧ торйӧдны дзоньвидза скӧт дінысь. Сэсся висьысь скӧтӧс оз ков лэдзны вӧля вылӧ йирсьыны гожӧмын — мед висьӧмыс налӧн оз вудж мукӧдыслы.
Ящурӧн висьысь скӧтӧс бурдӧдігӧн ёна колӧ тӧждысьны, мед висьысь скӧтлы вӧлі чӧв олӧм да сӧстӧма видзӧм. Вердны колӧ ытшкӧм веж турунӧн либӧ зэв бур небыд кос турунӧн. Юктавны колӧ пызя ваӧн. Висьысь скӧтлӧн оланін мед вӧлі кос да ёна вольсалӧма идзасӧн.
Вом пытшкӧссӧ да вом гӧгӧрсӧ колӧ мыськавны креолин сора ваӧн да шома из сора ваӧн.
Гыж гӧгӧрсӧ скӧтлысь колӧ мавтны дьӧгӧдьӧн. Мӧслысь вӧрасӧ колӧ мыськавны борнӧй кислотаӧн.
Ящурӧн висьысь скӧтӧс оз позь вузавны, ни нуны кытчӧкӧ мӧдлаӧ. Йӧв, рысь да вый висьысь скӧтлысь сёйны оз позь. Картаяс скӧт бурдӧм бӧрын колӧ бура весавны. Стенъяссӧ да джодж-пӧтӧлӧксӧ колӧ мыськавны известкаа ваӧн.
Висян скӧт бердын ноксьыс йӧзлы колӧ унаысь да бура мыськавны кияссӧ майтӧгӧн. Сэсся налы колӧ видзны асьсӧ гӧгӧр сӧстӧма — мед насянь висьӧм оз вермы вуджны разавны мукӧд скӧтлы либӧ йӧзлы.
Ящурӧн висьмӧм йӧзлы колӧ мунны больничаӧ петкӧдчывны докторлы. Сэні медӧдйӧ бурдӧдасны да индасны, мый колӧ керны да вӧчны.
Туберкулёз висьӧм
Туберкулёз висьӧм мӧд ногӧн шуӧны чакотка висьӧмӧн. Тайӧ висьӧм ёна паськалӧма йӧз костын. Сідзи жӧ тайӧ висьӧмӧн висьлӧны уна пӧлӧс скӧт. Медъёна туберкулёз висьӧмӧн висьлӧны сюра гырысь скӧт.
Мукӧд скӧт пиысь тайӧ висьӧмӧн висьлӧны порсьяс, вӧвъяс, ыжъяс, кӧзаяс, кроликъяс, ӧблезянаяс да мукӧдъяс. Сэсся туберкулёз висьӧмӧн висьлӧны лэбачьяс-пӧткаяс. Найӧ пиысь тшӧкыдджыка висьлӧны чипанъяс.
Туберкулёзӧн висьмӧдӧ аслыспӧлӧс микроб. Скӧт пытшкӧсӧ веськалӧм бӧрын микроб бердас лоӧны гӧрӧдъяс. Сійӧ гӧрӧдъясыс проса шыдӧс ыджда да гырысьджык. Быд гӧрӧд пытшкын эм туберкулёзлӧн микроб.
Быдмыштӧм бӧрас гӧрӧдыс сэсся пондас сісьмыны. Сюра гырысь скӧтлӧн сэтшӧм гӧрӧдъясыс дзик молля жемчуг кодь. Сы вӧсна туберкулёзсӧ скӧтлысь шуӧны жемчуга висьӧмӧн.
Туберкулёз сюра гырысь скӧтсянь вуджӧ мортлы. Вуджны вермӧ — висьысь скӧтлысь кӧ яй либӧ йӧв сёяс мортыс.
Скӧтсянь вуджӧм туберкулёзӧн висьлывлӧны начкысьысьяс да начкысянінъясын уджалысьяс. Налӧн сійӧ висьӧм овлӧ тшӧкыдджыка киясас.
Унджыкысьсӧ туберкулёзӧн висьлӧ карса скӧт — векджык картаясын видзӧны да, лудӧ шоча лэдзлывлӧны да. Мортъяс костын овлӧ сідзи жӧ. Коді олӧ пемыд, дзескыд, ва руа оланінын да коді этша петавлӧ, этша олӧ ывла вылын — сэтшӧмыс регыдджык висьмӧ туберкулёзӧн. Позьӧ шуны, туберкулёз висьӧм — гӧль йӧзлӧн висьӧм. Дзескыд, пемыд, няйт, мисьтӧм оланінъясын олӧм вӧсна да омӧля сёйӧм-юӧм вӧсна висьмӧны тайӧ висьӧмӧн.
Дыр кӧ нин да ёна коді висьӧ туберкулёзнад — сэтшӧм скӧттӧ закон тшӧктӧ виавны. Йӧв туберкулёзӧн висьысь мӧсъяслысь сёйны путӧг оз позь. Йӧв колӧ пузьӧдлыны. Медся нин колӧ видзчысьны пузьӧдтӧгыд сёйӧмысь ньӧбӧм йӧв каръясын — сэн ӧд йӧвтӧ вузавлӧны быдсяма мӧскыслысь, сэні медӧдйӧ вермӧ лоны туберкулёзлӧн заразаыс (микробъясыс). Висьысь скӧтлысь яй сёйны позьӧ, сӧмын колӧ шыбитны висянінсӧ. Висьӧмыс кӧ паськалӧма быдлаӧ туша пасьталаас — сэтшӧм яй сёйны оз позь.
Карса скӧт пиысь туберкулёз тшӧкыдджыка овлӧ уна скӧт видзан инъясын, мӧс фермаясын. Сэки висьмӧны унджыкысьсӧ медбур йӧла мӧсъясыс.
Деревняса скӧт пиын туберкулёз овлӧ шочджыка. Тӧдмавны, туберкулёзӧн-ӧ висьӧ скӧт — вермас сӧмын скӧт лекар. Сійӧ тӧдмалас да висьталас, мый колӧ вӧчны сэтшӧм висьӧмӧн висьысь скӧткӧд.
Актиномикоз
Актиномикоз — вуджан висьӧм жӧ. Тайӧ висьӧмсӧ оз микроб вӧч, а вӧчӧ аслыспӧлӧс тшак. Висьӧм вӧчысь тшакыс зэв посни, синмӧн аддзыны сійӧс он вермы. Аддзыны позьӧ сӧмын микроскоп пыр видзӧдӧмӧн.
Тайӧ висьӧм овлӧ мортлӧн да скӧтъяслӧн. Скӧт пиысь тайӧ висьӧмӧн висьлӧны сюра гырысь скӧт, порсьяс, вӧвъяс, понъяс, каньяс да кӧръяс. Тшӧкыдджыка висьлӧны ӧшъяс, мӧсъяс да йӧз.
Скӧтсянь мортлы актиномикоз вуджӧ зэв шоча. Висьӧм вӧчан тшакыс эм быдман шепъясын: сюын, идйын, зӧрйын да мукӧд турунъясын. Сэтшӧм шепъяссяньыс вуджӧ висьӧмыс мортлы — сы вӧсна йӧзыд тшӧкыда и висьлӧны тайӧ висьӧмӧн.
Киясын кӧ, вомын кӧ, либӧ мукӧдлаын эмӧсь дойяс, гыжнаяс да сэтчӧ веськалас висьӧм вӧчан тшакыс — сэки морт вермас висьмыны актиномикозӧн.
Висьмӧм мортлӧн кӧнсюрӧ лоӧны йӧнгыльяс: черлыясас, кыв вылас, ньылаланінас, сёян горш пытшкас, кынӧмас да сювъяс пытшкас.
Висьӧм кыссьӧ уна во. Тайӧ висьӧм мортӧс вывті топӧдӧмӧн оз висьӧд. Мукӧддырйи сӧмын йӧнгыльяс вӧсна овлӧ сьӧкыд ньылавны либӧ лолавны. Сэки йӧнгыльяссӧ колӧ больничаын бурдӧдны (вундыны).
Кыдзи видзчысьны актиномикозысь? Оз ков сёйны ветліг-мунігӧн муяс вылысь некутшӧм шеп. Сійӧ сёйӧмӧн он пӧт, висьӧм кӧлыштны зэв кокни. Висьӧдан тшакыд зэв посни — он вермы торйӧдны, кутшӧм шеп тшака да кутшӧм шеп тшактӧм.
Актиномикозӧн висьысь скӧтлысь яйсӧ сёйны позьӧ. Сӧмын колӧ йӧнгыльяса висянінсӧ быдлаысь шыблавны.
Ковъяс
Ӧнӧдз ми сёрнитім скӧтсянь мортлы вуджан висьӧмъяс йылысь. Сідзи жӧ скӧтсянь мортлы вермӧны вуджны уна пӧлӧс ковъяс. Ковъяс ставыс паразитъяс; комиӧн кӧ шуны — дасьӧс сёйысьяс.
Той, пытш, лудік — паразитъяс жӧ. Найӧ сёйӧны дасьӧс — миянлысь вир.
Ковъяс йылысь быдӧн неуна тӧдӧны. Быд ков олӧ миян пытшкӧсын, сёйӧ миянлысь сёян — сы вӧсна сійӧ паразит, дасьӧс сёйысь.
Той, лудік да пытш олӧны ортсын. Ми найӧс шуам ортсы паразитъясӧн. Ковъяс олӧны ми пытшкын. Найӧ пытшса паразитъяс.
Пытшса паразитъяс миян эмӧсь уна. Сідзи жӧ эм уна пӧлӧс ковъяс. Ковъяс пиысь ми ӧні сёрнитам сӧмын скӧтсянь мортлы вуджысьяс йылысь да кутшӧмъяс медтшӧкыда овлӧны.
Ковъяс мортлӧн овлӧ кык пӧлӧс: вӧснияс да кыз гӧгрӧсъяс. Кузь вӧсни ковъяс шусьӧны лентаа ковъясӧн (лента кодьӧсь да). Кыз дженьыд гӧгрӧс ковъяс овлӧ уна пӧлӧс: эм коръяс кодьӧсь да кузьмӧс чаг кодьӧсь.
Кор кодь ков овлӧ мускын. Сійӧ шусьӧ кык вома мус ковйӧн. Сэтшӧм ков овлӧ ыжъяслӧн, мӧсъяслӧн да порсьяслӧн мускас. Сидзи жӧ овлӧ и мортъяслӧн. Татшӧм висьӧмыс скӧтлӧн шусьӧ — мус сісьман висьӧмӧн.
Мускын скӧтлӧн кор кодь ковйыс овлӧ вын уна. Сэки нин скӧтлӧн висьӧмыс шусьӧ виж висьӧмӧн. Унаысь висьысь скӧт сы вӧсна кувлӧ. Мукӧддырйи кык вома ковъясыс петлӧны муссьыс сювъяс пытшкӧ — сэсянь асмогасигӧн сэсся ортсӧ. Сы бӧрти висьысь скӧт бурдӧ.
Скӧт мус пытшкын олігас ков вайӧ-торйӧдлӧ гӧгрӧс кӧйдыс. Ков кӧйдысыс асмогасигас скӧтлӧн петӧ ортсӧ. Найӧ веськалӧны му вылӧ да турунъяс вылӧ. Мус сісьман висьӧмӧн морт висьлывлӧ шома турунъяс (шомкор) да пуктасъяс вежӧн сёйӧм вӧсна, веськалӧма кӧ на вылӧ скӧтсянь ков кӧйдысыс.
Каньяслӧн да понъяслӧн мускас овлӧ аслыс пӧлӧс ков — шусьӧ кык вома кань ковйӧн. Сійӧ ичӧтджык кык вома мус ковйысь. Кык вома кань ков овлӧ тшӧтш мортлӧн. Висьмӧдӧ сэтшӧм ков кокньыдджыка.
Татшӧм ковъясыс мортлӧн овлӧ шоча. Тшӧкыдджыка овлӧны да ёнджыка висьмӧдӧны мортӧс лентаа ковъяс.
Лентаа ковлӧн эм ичӧтик, кутчысянторъяса, юр. Сэтшӧм юрнас сійӧ вермӧ топыда ляскысьны сюв бердӧ. Лентаа ковъяс овлӧ уна пӧлӧс. Ӧти пӧлӧс олӧны ӧшъяс пытшкын, мӧд пӧлӧс — порсь пытшкын, коймӧд пӧлӧс — чери пытшкын, сідзи водзӧ. Сэсся найӧ овлӧны морт пытшкын.
Ӧні ми тӧдмалам, кутшӧмӧсьджык овлӧны лентаа ковъяс да мыйӧн найӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыс.
Ми тӧдам нин: лентаа ковлӧн эм юр. Сэні эм кутчысянторъяс, топыда ляскысьны сюв бердӧ. Ков кутчысьӧ сюв бердӧ, медым кольччыны да овны сэні.
Ӧшсянь мортлы вуджан лентаа ков шусьӧ ӧш ковйӧн, порсьсянь — порсь ковйӧн, черисянь — сир ковйӧн. Мед ёна, туша ыдждаысь кындзи, торъялӧны найӧ мӧда-мӧдсьыс юръяснас — юръясыс абу ӧткодь.
Лентаа ковъяс олӧны мортлӧн сюв пытшкын.
Вом ковъяслӧн абу. Юр налӧн лӧсьӧдӧма сӧмын сюв бердӧ кутчысьӧм вылӧ. Миян сювъясын сёянторъяс ковлы оз ков вомӧн сёйны. Сёянсӧ найӧ веськыда кыскӧны ас пытшкас кучик пырыс. Позьӧ шуны, найӧ купайтчӧны сёян пытшкас да, сёяныс на пиӧ ачыс йиджӧ. Дерт найӧс тшыглун оз босьт.
Мортлӧн ков овлӧ аршын 10–12 кузьта. Мукӧдлӧн овлӧ сыысь на кузь. Миянлы колӧ тӧдмавны, кыдзи ковйыс вуджӧ скӧтсянь мортлы да кыдзи колӧ вуджӧмсьыс видзчысьны.
Юрсяньыс да мӧдар помӧдзыс ковйыдлӧн тушаыс — быттьӧ кӧ йитлӧма мӧда-мӧд бердас посньыдик лентаяс. Быд сэтшӧм ичӧт лентаас, быдмӧм бӧрын, артмӧ ков кӧйдыс. Мортлӧн кор сюрӧ асмогасигас сэтшӧм ичӧт лентаясыс мыйкӧмында петӧ ортсӧ — сійӧ помладорсьыс орӧм торъяс. Сэсся, ков кӧйдысыс сёйиг-юигмозыс веськалӧ скӧтлы либӧ черилы. Медвойдӧр скӧтлы вом пырыс найӧ веськалӧны кынӧмас, сэсся сювъяс.
Ков кӧйдыс зэв посни. Синмӧн найӧс он вермы аддзыны. Посни вӧснаыс ков кӧйдысыс скӧтлӧн сюв пырыс кокниа разалӧ быдлаӧ яй пытшкас.
Яй пытшкын ков кӧйдысъяс ньӧжйӧникӧн сэсся пондасны быдмыны. Быдмасны анькытш ыдждаӧдз — лоӧны ков «пытш пиян». Уна кӧ сэтшӧмыс яяс — яйыд быттьӧ кӧ тырӧма югыд вабольясӧн. Сэтшӧм яйсӧ яй вузалысьяс ошкӧны — вабольясыс пӧ, шуӧны, госторъяс. Сӧмын абу сійӧ сідзи. Висьталім нин, мыйысь артмӧны сэтшӧм югыд вабольясыд. Сэтшӧм яйтӧ кӧ сёяс мортыд, шедӧ нин сылы ковйыд унджыкысьсӧ. Мортыдлӧн сэтшӧм яй сёйӧм вӧсна и овлӧ ковйыд.
Ков «пытш пияныд» яйнад веськалӧны миян кынӧмӧ, сэсянь нин сэсся — сюв пытшкӧ. Сюв пытшкӧсын ков «пытш пилӧн» вылі кучикыс торъялӧ — прӧстмӧ ков юрыс. Юрнас сэсся сійӧ кутчысьӧ сюв бердас. Сювъясын мортлӧн сёян уна. Ков сэні зэв ӧдйӧ быдмӧ.
Коркӧ мортсянь ков лентаясыс кӧйдыснас бара веськалӧ скӧтлы — скӧтсянь бара мортлы. Сідзи ковйыд пыр и бергалӧ: мортсянь скӧтлы, скӧтсянь мортлы.
Ков быдмӧм бӧрын мортлӧн торксьӧ кынӧм пытшкӧс. Дугдывтӧг пондас кынӧм сюмавны. Сэсся овлӧ мытитӧм. Торксьӧ мортлӧн олан ногыс. Морт сёйӧ эськӧ ёна да омӧльтчӧ. Лоӧ виртӧм — кельыд. Тадзнад морт век омӧльтчӧ да омӧльтчӧ — кувтӧдз унаысь овлӧ.
Морт пытшкӧсысь ковйӧс кыдзкӧ-мыйкӧ колӧ вӧтлыны.
Ков вӧтлан лекарство эм уна пӧлӧс — ков серти. Кутшӧм лекарство колӧ сетны — сы йылысь тӧдӧны докторъяс да пельшӧръяс. Найӧ сетасны лекарство да висьталасны — кыдзи сійӧс колӧ юны да мый колӧ вӧчны юӧм бӧрын.
Ков вуджӧмысь видзчысьӧм кузя оз ков сёйны омӧля пусьӧм да омӧля жаритчӧм яй. Кияс сёйӧм водзвылын колӧ бура мыськавны майтӧгӧн. Каръясын начкысянінъясын быд яй туша видлалӧны. Ковъя яй бырӧдӧны — оз лэдзны вузавны. Яй ньӧбигӧн колӧ бура видзӧдны, мед абу сэні ков югыд вабольясыс.
Пон ков (Эхинококк)
Пон ков олӧ сюв пытшкын понлӧн. Сійӧ лента кодь жӧ, сӧмын абу ыджыд. Юр дінӧ ӧтлаалӧма сӧмын нёль ичӧтик лентатор. Понлӧн асмогасигас ков кӧйдысыс петӧ ортсӧ да веськалӧ сёян турун вылӧ. Скӧт сэтшӧм турун сёйӧм бӧрын висьмӧ пон ковйӧн. Налӧн лоӧ эхинококк висьӧм.
Висьлӧны сэтшӧм висьӧмӧн ыжъяс, сюра гырысь скӧт, порсьяс, каньяс да мукӧдъяс. Пон ков вермӧ вуджны мортлы.
Пон ков кӧйдыс скӧтлы либӧ мортлы веськалӧм бӧрын пондас быдмыны да артмыны сыысь ков «пытш пи». Ков «пытш пи» олӧ ваболь пытшкын. Мортлы веськалӧм бӧрын ков «пытш пи» ваболльыс зэв ӧдйӧ быдмӧ да овлӧ мукӧддырйи кага юр ыджда. Вабольясыс овлӧны мортлӧн мус пытшкын, вӧркъясын, сьӧлӧмын да мукӧдлаын.
Сэтшӧм ков «пытш пиа» ваболльыс шусьӧ эхинококкӧн. Сы вӧсна висьӧмсӧ шуӧны эхинококк висьӧмӧн.
Ков вуджӧ мортлы понкӧд вӧдитчигӧн. Понъяс асмогасиганыс унаысь ляксьылӧны. Ков кӧйдысыс налы веськалӧ гӧн вылас. Висьысь понйӧс малалігӧн ков кӧйдысыс мортлы веськалӧ кияс вылас. Кияссянь сэсся веськалӧ кынӧм пытшкӧ да сювйӧ. Сювъяссянь веськалӧ мускӧ да мукӧдлаӧ. Эхинококк висьӧм мортлы зэв сьӧкыд. Морт сійӧ висьӧмысь зэв нин шоча бурдлывлӧ. Бурдӧдны вермӧны сӧмын больничаын операция вӧчӧмӧн.
Пон ков вуджӧмысь да сэтшӧм висьӧмӧн висьмӧмысь морт вермӧ видзчысьны сӧмын асьсӧ бура-сӧстӧма видзӧмӧн. Оз ков некор сибӧдны леститчыны ас дінӧ понъясӧс. Челядьӧс понкӧд ворсӧмысь колӧ ӧлӧдны. Пон дінӧ инмӧдчӧм бӧрын пыр жӧ колӧ кияс мыськавны майтӧгӧн. Быд сёйӧм водзвылын кияс сідзи жӧ колӧ бура мыськавны.
Трихина
Ковъяс пиысь медтшӧкыда овлӧ трихина ков. Сійӧ скӧтлы вӧчӧ медыджыд лёк. Мукӧд ковъясысь сійӧ торъялӧ тушанас: абу плавкӧс, а гӧгрӧс сійӧ.
Трихина ков рӧдмӧ зэв ӧдйӧ. Ӧти трихинаысь сизим вежонӧн лоӧ дас сюрс трихина.
Трихина ков зэв посни. Сідзи синмӧн аддзыны сійӧс он вермы. Аддзан сӧмын ыдждӧдан стеклӧяс пыр видзӧдӧмӧн. Трихина ков мортлы сюв пытшкӧ веськалӧм бӧрын пондӧ зэв ӧдйӧ рӧдмыны. Регыдӧн ӧти трихина ковсянь лоӧ зэв уна том трихинаяс. Том трихинаяс сюв пыр розьӧдчӧмӧн разӧдчӧны быдлаӧ. Кор найӧ разӧдчӧны — мортӧс биалӧ, сэсся лоӧ кынӧм висьӧм.
Том трихина ковъяс овмӧдчӧны яй пытшкын. Сэні найӧ быдмыштӧны да гартыштчӧны кытшӧ моз. Сэсся сійӧ сэні вевттьысьӧ кучикӧн, мешӧкӧн моз.
Яй пытшкӧсыс трихина ков овмӧдчӧм бӧрын пондас чорыда юкавны. Сэні лоӧ воспаленньӧ висьӧм. Сэсся морт лоӧ виртӧм да эбӧстӧм. Вывті уна трихина ковъясыс вӧсна унаысь морт кувлӧ.
Мортъяслӧн моз жӧ трихина ковъяс овлӧны скӧтъяслӧн. Трихина ков овлӧ порсьяслӧн, кӧчьяслӧн, крысаяслӧн, ыжъяслӧн да мукӧдъяслӧн. Налӧн трихина ковъяс сідзи жӧ овмӧдчӧны яй пытшкӧсын. Мортӧс моз жӧ висьӧдӧны.
Порсьяс сёйӧны крысаясӧс. Порсь яй сёйӧ морт. Сідзи трихина ков вуджӧ мӧда-мӧдсянь. Каръясын, начкысянінъясын, быд яй туша видлалӧны скӧт лекаръяс. Эм кӧ яй тушаын трихина ков — вузавны оз лэдзны, яйсӧ бырӧдӧны. Сідзи жӧ колӧ видлавны быд яй туша сиктъясын да деревняясын. Сідзи вӧчӧмӧн сӧмын морт вермас видзчысьны трихина ковйысь.
* * *
Ӧні ми тӧдмалім уна пӧлӧс висьӧмъяс. Найӧ вуджӧны скӧтсянь мортлы да мортсянь скӧтлы. Унджык висьӧмыс лоӧ микроб вӧсна. Микробъясыс ӧти пӧлӧс висьӧмлӧн мортлӧн кӧть скӧтлӧн ӧткодьӧсь. Найӧ вермӧны овны морт пытшкын дай скӧт пытшкын, вӧчӧны ӧти пӧлӧс висьӧм. Сэтшӧм висьӧмъясыс: сибырса язва, сап да мукӧд висьӧмъяс.
Актиномикоз сідзи жӧ лоӧ мортлӧн вуджӧм вӧсна. Висьӧмсӧ вӧчӧ аслыспӧлӧс тшак. Тшакыд микроб кодь жӧ ловъя олысь.
Сэсся ми тӧдмалім, кыдзи вуджӧны мортлы уна пӧлӧс ковъяс.
Вӧв, мӧс, ыж, порсь, пон, кань — ставыс найӧ миянлы коланторъяс. Миянлы лоӧ найӧс вердны-юктавны да тӧждысьны быд ногӧн. Сідзи жӧ колӧ миянлы тӧждысьны, мед найӧ вӧліны дзоньвидзаӧсь.
Висян скӧт миянӧс оз вермы кокньӧдны. Висьысь вӧлӧн он гӧр, он кыскась. Висьысь мӧс оз сет йӧв. Сідзи и водзӧ. Сэсся оз ков вунӧдны — висьысь скӧтсянь морт вермӧ воштыны ассьыс дзоньвидзалунсӧ. Висьысь скӧтлӧн висьӧмыс вермӧ вуджӧмӧн разавны мукӧд дзоньвидза скӧтлы либӧ мортлы. Скӧт ковъяс сідзи жӧ вермӧны вуджны йӧзлы. Ковъяс вӧсна сэсся мортлӧн овлӧ сьӧкыд висьӧмъяс.
Крестьянин дерт оз вермы тӧдны, кутшӧм висьӧмӧн висьӧ скӧт. Быд морт, тайӧ нигасӧ лыддьӧм бӧрын, мед думыштлас: оз-ӧ вись кутшӧмкӧ висьӧмӧн сылӧн видзан скӧт? Оз-ӧ вермы налӧн висьӧмыс вуджны аслыс да мукӧдлы?
Олӧм вӧсна да дзоньвидзалун вӧсна миянлы лоӧ тӧждысьны медвойдӧр аслыным. Ӧткодя колӧ видзчысьны вуджан висьӧмысь: мортсянь кӧть, скӧтсянь кӧть вуджӧ, ассьыс дзоньвидзалун морт вермӧ видзны сӧмын велӧдчӧмӧн да тӧдӧмӧн. Тӧдмавны позьӧ сӧмын нигаысь лыддьӧмӧн да тӧдысь йӧзлысь висьталӧм кывзӧмӧн
Скӧт дзоньвидзалун вӧсна тӧждысьысьяс — скӧт лекаръяс. Найӧ вермӧны тӧдмавны: висьӧ али оз миян скӧт. Найӧ жӧ сэсся висьталасны, кыдзи видзчысьны вуджан висьӧмъясысь. Сы вӧсна колӧ, мед скӧт лекар вӧлі матын йӧзлы. Вуджан висьӧмъяскӧд вермасигӧн колӧ, мед вӧлі унджык скӧт лекаръяс.
Быд мортлы колӧ видзны ас гӧгӧр да скӧт гӧгӧр сӧстӧма. Висьӧмкӧд вермасигӧн колӧ ставлы кутчысьны ӧтув сэтшӧм удж бердӧ. Быдӧнлы колӧ пыдди пуктыны вуджан висьӧмысь видзчысян туйдӧм-индӧм. Ыджыд мыж вӧчысьӧн позьӧ шуны кодкӧ кӧ скӧтлысь висьӧм дзеблалӧ да висьысь скӧтлысь яй да йӧв вый вузавлӧ.
