СИН ВИСЬӦМ

(ТРАКОМА)

 

Тайӧ нигаын мунӧ сёрни ӧти пӧлӧс син висьӧм йылысь, шусьӧ тракомаӧн. Войдӧр та йылысь этша гижлісны, сы вӧсна унаӧн эз тӧдны сы йылысь збыльсӧ.

Тракома йылысь зэв этша гижлісны война дырйи да революция дырйи.

Тракома зэв вуджана висьӧм, висьӧдӧ кузя. Мучитас морттӧ дыр, синтӧммӧдас, но оз ви.

Тракомасьыд некод оз кувны.

Сӧмын сійӧ зэв уна омӧльтор вайӧ йӧзлы со мый понда:

1) тракома висьӧм зэв кӧласьысь,

2) висьӧм мунӧ зэв кузя.

Висьысь морт воысь воӧ пондас омӧльджыка аддзыны, ньӧжйӧник дзикӧдз синтӧмӧ пӧрӧ, — дерт сэсся сэк оз нин кут туйны некутшӧм удж вылӧ. Синтӧм мортсьыд сэсся мый: сӧмын дась нянь сёйны.

Тракомаӧн висьӧмысь верман бурдӧдчыны, сӧмын оз ков эновтчыны.

Синтӧммӧ кӧ мортыд — сӧмын аслас эновтчӧм понда. Эновтчӧмыд сёйӧ морттӧ — тракома синтӧммӧдӧ. Эновтчӧмыс сійӧ — медомӧльторйыс и эм...

(Тані лоӧ висьталӧма быдӧн помысь помӧ тракома висьӧм йылысь.)

 

Мыйла тракомаӧс шуӧны «Египетса» висьӧмӧн.

 

Кор лои му вылын тракома висьӧм — некод сы йылысь висьтавны оз вермы.

Сюрс да кык во сайын сы йылысь Японияын тӧдӧны нин вӧлӧм, тӧдӧны важӧн Индияын, Египетын (Африкаын).

Кор Францияса сар Наполеон, сё кызь вит во сайын, воюйтӧма Египетын, салдатъясыс сылӧн — 82 сюрс морт висьмӧмаӧсь тракомаӧн. Унаӧн дзик синтӧм лоӧмаӧсь. Кор войскаыс бӧр бергӧдчӧмаӧсь гортаныс, накӧд тшӧтш воӧма Францияас и висьӧмыс. Сы понда и шуӧны тракоматӧ «Египетса» висьӧмӧн.

 

Кор вуджис тракома Роч муӧ.

 

Роч муӧ тракомаӧс вайисны прансузъяс 1812-ӧд вося война дырйи. Висьӧм паськалӧ зэв ӧдйӧ. Медся чорыда вужъясис сійӧ Волга, Ока да Кама юяс пӧлӧн, ёна паськаліс рытыввыв губерняясын (Гомельса, Витебскса, Псковса), сэсся тшӧтш мукӧдлаын.

Бурдӧдны тракомаысь да видзчысьны сыысь сэки оз вӧлі кужны. Вӧля тракомалы гуляйтны, туй восьса.

Тракомаӧн медся ёна висьӧны гӧль, пемыд йӧз. Найӧ олӧны няйта, дурка. Висьӧм любитӧ сэтшӧмъяссӧ, вужъясьӧ сэтчӧ, вуджӧ ёрта-ёртлы.

Медся нин ёна висьӧм кӧласьӧ, кӧні войтырыс олӧны ӧтлаын кывтӧм пемӧсъяскӧд. Пемыд велӧдчытӧм войтыр висьмӧм мысти ньӧтчыд оз зільны пырысь-пыр бурдӧдчыны. Шуасны: «гашкӧ ачыс на бурдас, виччысьла». Виччысигкостіыс тракома оз узь — ассьыс уджсӧ вӧчӧ.

 

Синтӧмлун — мортлӧн медомӧльтор.

 

Тракомаӧн висигӧн бурдӧдчӧмысь эновтчыны оз позь. Колӧ пырысь-пыр жӧ мунны доктор дінӧ да заводитны бурдӧдчыны. Он кӧ сідзи вӧч — верман синтӧг кольны.

Синтӧмлун — мортлӧн медомӧльтор.

Роч муын артавлӧмаӧсь уна-ӧ синтӧм йӧз налӧн. Сюрӧма зэв уна: 1886-ӧд воын вӧлӧма 186.000 синтӧм морт, 1897-ӧд воын — 240.000 морт, 1913-ӧд воын нин лоӧма 320.000 морт. Сё синтӧм морт пиысь 21 мортыс синтӧммӧмаӧсь тракомаӧн висьӧмысь. Сідзкӧ 320.000 синтӧм мортсьыс 70.000 мортыс синтӧммӧмаӧсь тракомаӧн висьӧм понда.

Ӧні, тайӧ войнаяс бӧрад да тшыг пӧраяс бӧрад, нӧшта ёна йӧзыд пондісны тракоманад висявны. Водзын вӧлі висьталӧма нин, кӧні медъёнасӧ тайӧ висьӧмыс паськалӧма — Волга пӧлӧн. Тшыг понда 1921-ӧд воын уна йӧз сэсь быдлаӧ разӧдчылісны. Тӧдӧмысь, нуисны найӧ сьӧрсьыс тшӧтш и висьӧмсӧ.

Ӧні тракома вывті ёна паськаліс, синтӧм йӧз нӧшта уна содас.

 

«Сизимдас сюрс синтӧм войтыр».

 

Сизимдас сюрс синтӧм мортыд абу ыж несйӧм. Сійӧ ӧд зэв ыджыд артель. Сӧмын войтырыс ставыс некытчӧ туйтӧмӧсь, шогмытӧмӧсь, быттьӧ посни челядьяс. Быд лун колӧ кодлыкӧ найӧс видзны, вердны-юктавны, кӧмӧдны-пасьтӧдны, новлӧдлыны. Синтӧм мортыд уджавнытӧ оз вермы.

Бур, долыдлун синтӧмыдлы оз волы: сылы пыр пемыд вой, сійӧ ковтӧмтор гортсаясыслы да уна сьӧм на вылӧ колӧ видзны и государстволы.

Артавлам, уна-ӧ колӧ сёйӧм вылӧ тракомаысь синтӧммӧм войтырлы. Шуам, мортӧс позьӧ тӧлысь вердны 7 шайт вылӧ. Босьтам кӧ 70.000 синтӧм морт (тракома понда), налы ковмас 490.000 шайт, матӧ миллион джын ӧти тӧлысь кежлӧ, — во чӧжнас мунас 5 миллион 880 сюрс шайт, война воддза деньгаӧн кӧ арталан. Со мый сувтӧ 70.000 синтӧм мортӧс видзӧмыс.

Став синтӧм йӧзыс вылӧ (320.000 морт) вонас петӧ 26 миллион 880 сюрс зарни шайт.

Тадзикӧн воысь воӧ ми шыблалам зэв гырысь чукӧрӧн сьӧм весьшӧрӧ, тӧв вылӧ!

Ӧні кад нин та ног олӧм эновтны, кад нин дугдыны тӧв вылӧ сьӧм коявны.

Босьтам тракома понда синтӧммӧм 70.000 мортсӧ: эз кӧ найӧ сідз эновтны висян синсӧ, пырысь-пыр кутісны бурдӧдны, сэк эськӧ вӧліны ставныс дзоньвидзаӧсь.

Сэк эз ковмы налы вердӧм вылӧ 5 миллион 880 сюрс шайт быд во. Вермисны эськӧ сыысь унджык на асьныс ас уджнаныс перйыны.

Ставыс тайӧ гӧль, пемыдлун сайын.

 

Тракома — гӧль да пемыд йӧзлӧн висьӧм.

 

Велӧдчӧм йӧз, коді кужӧ лыддьысьны да гижны, тӧдӧ, кыдзи колӧ висьӧмысь мынтӧдчыны. Веськыда кӧ шуны, став висьӧмъясыс миян гӧль да пемыдлун вӧсна.

Уна во миян йӧз оліс пемыдын.

Ӧні революция бӧрын уджалысь йӧз босьтчис лӧсьӧдны аслыс выль олӧм. Тайӧ выль олӧмыс мынтӧдас йӧзӧс важ лёкторъясысь. Выль олӧм пуктыны миянлы колӧ ён кияс кындзи нӧшта на дзоньвидза синъяс.

Сӧвет власьт увса йӧзлӧн мед эз вӧв тракома!

 

Кыдзи висьӧмыс кутчысьӧ?

 

Кутшӧмджык тайӧ гӧль, пемыд йӧзыслӧн висьӧмыс?

Кыдзи сійӧс казявны буретш кадӧ?

Кыдзи сійӧ кутчысьӧ, кыдзи водзӧ вужъясьӧ?

Тракома воӧ морт дорӧ ньӧжйӧник, тӧдлытӧг. Войдӧр кутас гырдӧссьыны синмыс, орӧссьыны асывъясын. Висьысь немтор пыдди оз пукты висьӧмтӧ: бурдас пӧ ӧд.

Кольӧ тӧлысь, мӧд — синмысь ор оз быр. Сэсся син лапӧд пытшкӧсыс (вылыс нильӧг кучикыс) кызӧ, пыктыштӧ, польдӧ моз, гырдмӧ. (Сер. 1).

Висьысь мӧдас ёнджыка тільны синъяссӧ кинас, быттьӧ сылы пыр синмас лыа сюрӧма. Син лапӧдъяс сьӧктӧны, мукӧддырйи синъяс быдсӧн пӧсь овлывлӧны, коръясӧкӧ доймӧны; югыд вылӧ сьӧкыд видзӧдны. Ор ёнджыка пондас петны. Синлыс сиясыс сибдӧны орыс понда ёрта-ёртыскӧд, ӧтлаасьӧны чукӧрӧ, асывъяснас ӧтлаӧ косьмӧмаӧсь. (Серпас 2).

Сы бӧрын син лапӧдъясас пытшкӧсладорас (вылысас ёнджыка) петкӧдчӧны тусьяс, лягуша пӧк кодьӧсь (шыдӧсассьӧ). Водзын этша да посни — бӧрас гырсялӧ да содӧ. Найӧ ор рӧмаӧсь. (Серпас 3 да 4).

Тайӧ шыдӧсассьӧмыс и петкӧдлӧ тракома висьӧм. Тадзи тракома кутчысьӧ.

 

Пыр жӧ мун доктор дінӧ эн эновтчы!

 

Ӧні синъяс абу на тшыкӧмаӧсь, кад эз на коль, позьӧ на дзоньвидза синмӧн кольччыны.

Доктор дінӧ мун, сійӧ тӧдас висьӧм, бурдӧдас син...

Висьысьыд дерт оз и думышт бурдӧдчыны. Висьӧм сійӧс быттьӧ ылӧдлӧ: коръяскӧ босьтчылас висьӧдны, коръяскӧ дугдылас дзикӧдз. Та нога син висьӧм сійӧ веськодьӧн пондас артавны.

Сідзи кыскысьӧ тӧлысь-мӧд. Сы костті син лапӧд улас пыкӧс ёнджыка содӧ ор вӧсна. Висьӧм лунысь-лун надзӧникӧн босьтчӧ да босьтчӧ. Син лапӧдъяс (вылыс и улыс) пасьтала шыдӧсассьӧ. (Серпас 5).

Кольӧ нӧшта тӧлысь, мӧд, коймӧд.

Бӧръяпомас кад воас тусьяслы потласьны (найӧ потласьӧны воӧм кӧйдысъяс моз, ӧтик водзджык, мӧд сы бӧрын — сідз надзӧник ставыс.)

Тусьяс пукаланінас кольӧ еджыд пасъяс, быттьӧ тшупӧдъяс дой бӧрти. Бура тӧдчӧны вылыс син лапӧд улас. (Серпас 6).

 

Висьысь синтӧмкӧд ӧткодь.

 

Ӧні висьысь лои синтӧмкӧд ӧткодь.

Син лапӧд пытшкӧсладор нильӧг кучик войдӧр вӧлі кельыдгӧрд рӧма, шыльыд, югъялӧ. Ӧні сійӧ вевттьыссьӧма еджыд, посньыд вурысъясӧн. (Серпас 7).

Вурысъяс кыскӧны син лапӧд, чукӧртӧны, пешкыльтӧны син пытшлань синлыскыскӧд тшӧтш. Син лапӧдъяс войдӧр омӧля, бӧрас ёнджыка пешкыльтчӧны, пырӧны пытшлань. (Серпас 8а, 8б)

Сылӧн надзӧник кутас зыртны син аканьяс вывсӧ, бӧрас — ёнджыка. Сэки син пондас доймыны, син акань вылас петалӧны печатъяс. (Серпас 9)

Ӧні нин висьысь аддзӧ: синкӧд мыйкӧ лои омӧльтор. Казялӧ мый омӧльджыка пондіс аддзыны, син водзын быттьӧ мыйӧнкӧ кышӧма, пыр эм кутшӧмкӧ рӧмыд.

Сійӧ кӧсйӧ эськӧ мынтӧдчыны, вештыштны; унаысь тільӧ син — бурджык оз ло...

Кузя висьӧм понда да ӧтарӧ ор петӧм понда мукӧддырйи син лапӧд пешкыльтчӧ пытшлань, ӧтлаӧ бурдӧ син колькйыскӧд. (Серпас 10).

 

Медбӧръя казялӧм.

 

Бӧръяпомас висьысь мунӧ тӧдысь дінӧ.

Тӧдысь босьтчас сійӧс быдсяма ногӧн бурдӧдны: нимкыв видзӧ, пӧтка сітӧн мавтӧ, вӧв сітӧн, быдсяма турунъяс ва рузум пиын син вылӧ пукталӧ, висьысьлы ас кудзнас тшӧктӧ синъяссӧ мавтны. Та ногӧн синъяс некор эз бурдлыны, да оз и вермыны бурдны. Тадзикӧн синтӧ сӧмын позьӧ нем кежлӧ тшыкӧдны.

Ӧні дзикӧдз бурдӧдны синъяс оз нин позь, позьӧ сӧмын кокньӧдны. Пырысь-пыр колӧ мунны доктор дінӧ, кывзыны сылысь тшӧктӧмъяс, вӧчны быдтор сідзи мый сійӧ тшӧктас.

Кузя бурдӧдчӧмӧн мукӧддырйи позьӧ синтӧмӧ пӧрӧмысь мынтӧдчыны.

 

Нэм кежлӧ синтӧм.

 

Мый лоӧ, водзӧ кӧ эновтчан бурдӧдчӧмысь?

Со мый!

Син лысъяс пыр зыртӧны син кольк вывсӧ. Сы понда син акань весьтас да гӧгӧрыс петӧ рудвиж рӧма печат либӧ дой. (Серпас 11).

Печат надзӧникӧн ыдждӧ. Сы вылын да сы гӧгӧр мыччысьӧ вира сӧнъяс. (Серпас 12).

Югыд вылӧ видзӧдны висьысь оз нин вермы; быдтор аддзӧ зэв омӧля; матісянь муртса тӧдӧ мортӧс. Бӧрын дой инас либӧ печат инас петӧ бельма. (Серпас 13).

Тупкас кӧ бельмаыс пасьтала син аканьтӧ — син воши, висьысь нем кежӧ кольӧ синтӧг.

Мукӧддырйи бельма абу ыджыд, либӧ сійӧ улын, вылын, бокын син акань серти.

Сэки операцияӧн позьӧ восьтыштны этша югыд. Унджыкысьсӧ дерт отсавны нинӧмӧн нин оз позь — сёр нин.

 

Висяндыр эз на помась.

 

Дерт тайӧн оз на ставыс помась.

Синтӧмлӧн висьӧмыс содӧ на син кольк косьмӧм понда. (Серпас 14).

Син кольк косьмӧ со мый понда: син лапӧд ув кучикас эмӧсь синва петан туйяс, сэті синва лэччӧ син кольк вылӧ. Кор син лапӧд чукыртчас, вурысӧссяс, — тайӧ синва туйясыс тупкыссьӧны, лязалӧны. Синва пондас петны зэв этша. Син вылӧ пуксьӧ ӧтарӧ бус да ёг, дзоньвидза синмысь сійӧ мыськыссьӧ синваӧн. Кор синваыд оз пет, синмыд кос, сэки став бусыс сэтчӧ и кольӧ, пыр висьӧдӧ син. Сы понда татшӧм висьысьясыслӧн тракома помассьӧм бӧрын нин син висьӧм оз бырлы, нем чӧжыс пыр доймӧ, петӧ ор.

Со мыйӧн помассьӧ тракома висьӧм.

 

Кыдзи нӧ тайӧ ставыс лои?

 

Морт эз кув. Висьӧм бӧрын пыр виччысис ас кежас бурдӧм. Лои мӧдарӧ — висьӧм нюжалі. Син пондіс доймыны; ор кутіс петны ёнджыка; висьысь омӧльджыка мӧдіс аддзыны; сэсся омӧля пондіс вермыны уджавны... Кымынкӧ во мысти лои синтӧм, гортсаясыслы ковтӧмтор.

Ӧні ті гӧгӧрвоанныд, мыйла та понда сёрни панігӧн вӧлі шуӧма: тракома зэв уна лёк вайӧ мортлы.

 

Кыдзи ми ёрта-ёртлы лёктор вӧчам.

 

Лои пакӧсьт — син мортлӧн висьмис, эз сійӧ кӧсйы дзик пыр доктор дінӧ мунны, гашкӧ вылӧ ыстысьӧмӧн эновтчис да сэсся и тӧдысь вылӧ пуктысис — синтӧм лои.

Морт-мӧд-коймӧд синтӧмӧ пӧрины — шог абу ыджыд.

Медыджыд шогыс со мыйын. Висьмас син ӧтик мортлӧн, видзӧдлан да, сы бӧрын ставыслӧн ӧтлаын олысьясыслӧн висьмӧма, гырысьлӧн и поснилӧн. Недыр мысти матысьджык суседъясыс висьмалӧны, сэсся сідзи мунӧ став сикт кузяыс — быдӧнлӧн синсьыс ор петӧ.

Выйим йӧз чувашъяс, олӧны Волга кузя, сэсся вотякъяс. Найӧ сідзи и олӧны. Ӧтик висьмас, сы бӧрти став сиктыс висьмӧ тракомаӧн. Коймӧд юкӧн йӧзыс нин синтӧмӧ пӧрӧма. Коді кольӧ дзоньвидза — виччысьӧ сійӧ жӧ. Висьмӧнысӧ ӧд медбур, уджалан кадас, кор 35–40 арӧ воӧны.

 

Мыйла ӧтик пӧлӧс йӧз висьӧны тракомаӧн, мукӧд сы йылысь вунӧдӧмаӧсь нин.

 

Висьӧм мунӧ сиктысь сиктӧ, карулысь карулӧ, сэсся став губерня пасьта...

Сідзкӧ тракома зэв кӧласьысь висьӧм.

Некод оз тӧд, кыдзи мынтӧдчыны сыысь. Пондасны шуны, висьӧм пӧ енсянь, енлӧн лэдзӧма. Ас пемыд вӧснаыс некыдз оз гӧгӧрвоны, мый асьныс мыжаӧсь.

Велӧдчӧм йӧз, озыр йӧз зэв шоча висьӧны тайӧ висьӧмӧн. Немечьяс, англичана, американечьяс, прансузъяс некор оз висьны тракомаӧн, найӧ важӧн нин вунӧдӧмаӧсь сы йылысь. Налӧн докторъясыс тӧдӧны тайӧ висьӧм йылысь сӧмын нига кузя.

Ми сэтшӧм жӧ, на кодь жӧ йӧз, налӧн мыйла кӧ тракома абу — миян вывті ёна паськалӧма. Ставыс сэн велӧдчӧмын: найӧ велӧдчӧмаӧсь, ми абу. Найӧ тӧдӧны мыйла, кыдзи колӧ асьтӧ да ассьыд оланінтӧ сӧстӧма видзны.

 

Кыдзи олӧны крестьяна.

 

Роч кылӧн тайӧ нига гижысь тані висьталӧ кыдзи сійӧ докторавлӧма Псковскӧй губерняын. Сы дорӧ волывлӧма уна йӧз. Быдӧнлы водзысь-тыр колӧ тӧдны: тӧдӧ оз, бара, мыйкӧ тайӧ докторыс?

Войдӧр доктор абу сэні вӧлӧма.

Выль воысь вылад пуктысьнытӧ крестьянаыд оз вермыны, йӧз пемыд, видзӧдӧны ӧтдор велӧдчӧм мортыд вылӧ полігтыр. Зэв сьӧкыд сылы вӧлӧма тӧдмасьны йӧзкӧд, медсьӧкыд дерт нывбабаяскӧд.

Сы вотӧдз сэні быд висьӧм бурдӧдӧмаӧсь тӧдысьяс.

Йӧз олӧны няйт пиын. Сьӧкыд найӧс сӧстӧма овны велӧдны. Позьӧ ӧтчыд на вылӧ видзӧдлӧмӧн тӧдны олӧм-вылӧм йывсьыс. Пыравлӧма сійӧ матӧ быд керка пытшкӧ.

Пырас керкаӧ — сэні быдлаын няйт чунь кыза пукалӧ, са, бус, некор быттьӧ абу мыськывлӧмаӧсь. Асьныс сэтшӧм жӧ няйтӧсь, паськӧмыс, сёян-юан дозъясыс кыз няйт. Джоджыс му, тӧвбыд оз чышкыссьыв; быдӧн шыблалӧны джоджас, талялӧны. Ӧтлаын олӧны баляяс, куканьяс, курӧгъяс — быдӧн найӧ сітавлӧны джоджас, сійӧ быдӧн таляссьӧ ёгыскӧд ӧтлаӧ.

Керка пытшкас лолыд сьӧкыда ветлӧ, сідзи и кутчысьӧ горшад, керка пытшкӧс оз тӧлӧдлыны. Кӧлуйяс: пасьяс, эшкынъяс, вольпасьяс некор оз пыркӧдлыны, оз петкӧдлыны тӧлӧдны ывлаӧ, шонді вылӧ. Вольпась пиын идзас посни пызьӧдз пӧрӧ, вӧрзьӧдан да кымӧрӧн бусыс кыптӧ вылӧ.

Асывнас, чеччӧм бӧрын, мыссьӧны ӧтик ведраысь (мыссян дозйыс абу быдӧнлӧн), киӧн и гумлалӧны васӧ. Чышкысьӧны няйт рузумӧ, быдӧн ӧтлаӧ.

Коми муын няйта-дурка олӧмыд уналаын жӧ, медся нин ю йывъясын. Велӧдчӧм йӧз сэні этша. Докторъяс, больничаяс абуӧсь. Мукӧд сиктас быд керкаын тракомаӧн висьысь, нӧшта абу ӧти — уна. Сӧстӧма олысьяс синмӧн висьлӧны шоча.

 

Кыдзи вуджӧ тракома висьӧм.

 

Кор керка пиын быдӧн дзоньвидзаӧсь, висьысь абу — зэв лӧсьыд овны.

Висьмис ӧти морт тракомаӧн. Чышкысис ӧтласа кичышкӧдӧ, шеді сэтчӧ висьысьлӧн синсьыс ор, сійӧ орыс шеді мӧдлы, коймӧдлы синмас — ставныс висьмисны.

Ӧтдор морт кӧ чышкысяс сійӧ кичышкӧдӧ, шуам кисӧ, киас шедӧ ор кичышкӧдысь, сійӧн кинас синсӧ чышкыштас — висьӧм вуджӧ и сылы. Юрлӧсысь либӧ вермас сюрны, киӧн видзаасигӧн, сэсся мукӧд ногӧн. Видзчысьтӧг тракома зэв ӧдйӧ вермӧ вуджны.

 

Кыдзи видзны асьтӧ тракома вуджӧмысь.

 

Оз ков босьтны некутшӧм тор тракомаӧн висьысь мортлысь (шапка, табак кӧшель, чышъян, сэсся мукӧдтор), оз позь на бердӧ инмӧдчывны. Ёна колӧ видзны асьтӧ висьӧм вуджӧмысь.

Уна кад да вын пуктӧны докторъяс йӧзӧс велӧдӧм вылӧ, мед быдӧн гӧгӧрвоасны, кыдзи асьнысӧ колӧ сӧстӧма видзны, кыдзи видзчысьны висьӧм вуджӧмысь да мынтӧдчыны сыысь. Медъёна дерт налы лоӧ мырсьыны пемыд йӧз пиад, мед эськӧ найӧ оз кывзыны тӧдысьяслысь. Тӧдысьяс сэтшӧм жӧ пемыд йӧз, сӧмын лэдзчӧмаӧсь йӧзӧс ылӧдлӧмӧн ассьыныс кынӧм вердны.

Воддзапомас ёна докторъясӧс оз кывзыны, бӧрыннас быдлаын сӧмын ошкӧм кылан. Йӧз велалӧ доктор дінӧ волывлыны, сылысь велӧдӧм кывзыны да сы кыв шуӧм кузя овны.

 

Сизим индалан.

 

Нӧшта ӧтпыр тшӧктам, кыдзи колӧ асьтӧ видзны тракома висьӧм вуджӧмысь:

1) Колӧ сӧстӧма видзны ассьыд оланін.

2) Керка пытшкӧстӧ колӧ тӧлӧдны. Мед воздук вӧлі сӧстӧм.

3) Асьтӧ колӧ видзны сӧстӧма. Мед вӧлі сӧстӧм вылыс да улыс паськӧм, сэсся вольпась.

4) Удж бӧрын колӧ майтӧгӧн кияс мыськыны.

5) Некор оз ков тільны синъяс.

6) Висян синма йӧзкӧд оз ков киасьны (колӧ быдӧнлы дзикӧдз шыбитны киасьӧм).

7) Висьмас кӧ синмыд — лӧсьӧд аслыд янас сӧстӧм кичышкӧд, торъя сёян-юан доз. Мун пырысь-пыр доктор дінӧ, эн эновт сідзи висян синтӧ.

 

Ичӧт велӧдчысь йӧз!

 

Быдсяма пӧлӧс син висьӧмысь медъёна тракома зэв ӧдйӧ вуджӧ ёрта-ёртлы. Велӧдӧ тайӧ индаланъяссӧ, велӧдчӧ асьныд сы кузя овны, велӧдӧ сідз жӧ овны гортад гырысьясӧс.

1) Китӧ сӧстӧма видзӧй, мыськӧ ёнджыка майтӧгӧн.

2) Эн чышкӧ кинад ныртӧ да синъястӧ.

3) Эн чышкӧ некод ассьыныд синъястӧ няйт чышъянӧн, няйт дӧрӧмӧн.

4) Эн босьтӧ висьысь ёртъясыдлысь нига, тетрадь, карандаш да перӧ — вермас висьӧм вуджны.

5) Виччысьӧ инмӧдчӧмъясысь висян синмаяскӧд

6) Асыв, рыт водігӧн, мыськӧ чужӧм да син сӧстӧм кӧдзыд ваӧн, чышкысьӧ сӧстӧм кичышкӧдӧ.

7) Синмыд кӧ пондас доймыны — висьталӧ велӧдысьыдлы.

8) Кодкӧ кӧ гортад норасьӧ син доймӧм вылӧ — тшӧктӧ ӧдйӧджык доктор дінӧ мунны. Тракома зэв кокньыда бурдӧ висьмӧм бӧрын дзик пыр кӧ пондан бурдӧдны.