ЛУДӦМ
Кывводз
Коми йӧз пӧвстын вывті ёна лудӧм паськалӧма. Сійӧ висьӧмыс ас понданым, огӧ кужӧ овныс да сійӧн. Керкаясным посниӧсь, дуркӧсь, асьным пыр няйтӧсь, шоча мыссям. Ӧти вежӧсын олам унаӧн, кымынкӧ морт. Кык жыра керкаыд грездъясад зэв этша. Сійӧ жӧ вежӧсын кӧзяйкаясыс шабдісӧ косьтӧны, дӧрасӧ кыӧны, курӧгъяссӧ видзӧны, пыртлӧны шонтыны баляяссӧ да порсьпиянсӧ. Сынӧдыс керкаас пыр тшыкӧма, пыр сэні тырыс быдсяма висьӧдысь гагйыс.
Дӧрӧм-гач шоча вежам: миянын дӧрасӧ нылыслы приданнӧй вылӧ чӧжӧны, новлӧдны оз убӧлитны.
Ставыс тайӧ масьт лудӧмлы.
Тайӧ нигаас лоӧ гижӧма лудӧм йылысь: мыйысь сійӧ лоӧ, кыдзи сыысь бурдӧдчыны да видзчысьны. Быдӧнлы колӧ лыддьыны нигасӧ да ӧтвылысь бырӧдны лудӧмсӧ коми йӧз пӧвстысь.
І. Мыйла лудӧмлы оз волы пом
Миянын шоч керкаын оз лудны. Босьтны кӧ став Роч му пасьтасӧ, уна миллион морт лудӧмаыд сюрӧ. Быдлаын сиктъясын олӧны дзескыда, быд керкаын олысьыс уна. Сы понда мукӧд сиктас пӧшти став йӧзыс лудӧны.
Каръясын ӧти вежӧсын этшаджык морт олӧ, сӧстӧмджыка найӧ пасьтасьӧны, пелькджыка керкасӧ видзӧны. Карын сиктын дорысь овны лӧсьыдджык: висьман да, сэні больничаяс эмӧсь, уна пӧлӧс докторъяс да. Дай сійӧ на миян каръясын уна лудысьыд эм, дзикӧдзсӧ найӧ некор жӧ оз быравлыны.
Мыйла быдлаын сэтшӧм ёна лудӧмнас висьӧны?
Тайӧ юалӧм вылӧ зэв кокни воча кыв шуны. Олам ми вывті няйта, дурка, дзескыдінын. Няйтысла мукӧд дырйи керкаад джодж плакаясыс оз тӧдчыны, а новлан кӧлуйным кормылӧ. Мыссьыны-керны огӧ жӧ радейтӧ, няйт сюръя кодьӧсь ветлӧдлам.
Мыйла сідзи? — да со мыйла: ӧти-кӧ, ми огӧ тӧдӧ став лёклунсӧ няйта да дурка олӧмысь, сы вӧсна огӧ сыысь яндысьӧ; сӧстӧма олӧмсӧ веськодьӧн лыддям. Мӧд-кӧ, сиктъясын больничаяс да докторъяс абуӧсь; эм кӧ, сӧмын кымынынкӧ, абу ставас. Больничасянь больничаӧдз костъяс зэв гырысьӧсь, уна дас верстаӧсь. Ылын пондаыс крестьянинлы доктор дінӧ подӧн мунны дыш-а, мудз вӧлыслысь кокъяссӧ «нинӧм пондаыд» оз жӧ песны дай (лудӧмтӧ ӧд найӧ нинӧм туйӧ пуктӧны). Страда дырйи да рӧспута дырйи (тулыс, арын) грездса войтыр докторъястӧ некутшӧма оз аддзывны.
Миян крестьяна унджык висьӧмсӧ пӧрӧсӧн шуӧны. Оз кӧ кут кодкӧ вермӧдчыны, паччӧр вылас каяс да куйлас-а, доктор ордӧ оз мун. Дзикӧдз нин кор пӧгибӧ воас, вӧлисти сылы докторыд ковмас.
Лудӧмыд морттӧ вольпасьӧдз оз вошты, биа висьӧмӧн моз оз сьӧкыда висьӧд. Сы понда лудӧмтӧ крестьяна нинӧмӧн лыддьӧны.
Ӧти доктор висьталӧ со кутшӧм тор. Ӧтчыд пӧ арын нуисны менӧ ылӧ грездӧ, сьӧкыда висьысь дінӧ. Видлалі ме сійӧс да виччыся вӧвъяссӧ шойччӧдӧм. Локтісны зэв уна йӧз: коді висьысьӧс видлыны, коді ме дінӧ. Видзӧдлі ме ӧти детина ки вылӧ да — апастӧм сійӧ: лудӧ. Юала батьыслысь, пиыд нӧ мися тэнад лудӧ?
— Тайӧ, Петьӧыс? Лудӧ. Став челядьӧй, буракӧ, лудӧны.
— Уна челядьыд?
— Эм, тырмас сійӧ бур, — зэв паськыда шпыньмунӧмӧн шуис батьыс: — сизимӧн кымын котралӧны.
— Мыйла нӧ он бурдӧд лудӧмсьыс? Тайӧ ӧд зэв вуджана, ставнытӧ висьмӧдас. Волін эськӧ ме ордӧ, лекарство сеті.
— Карӧдз? Лудӧм вӧсна? Лудӧмыд ӧд абу на зэв сьӧкыд висьӧм, мед лудыштасны. Лудӧм вӧсна вӧв кокъяс огӧ на кутӧ песны. Коркӧ тон бурдасны. Эштӧны тай, мед гыжъясьӧны. Уджтӧгыд овны ӧд сьӧкыд жӧ.
Ставныс серӧктісны. Сэсся быдӧн пондісны норасьны ылын олӧм вылӧ: быд висьӧмысь пӧ лун-войсӧ он сёй да вӧвтӧ он мудзты; матынӧсь кӧ пӧ больничасяньыд олім, — бурдӧдчим.
Сідзи ӧд и эм: матігӧгӧрса крестьяна больничаад тшӧкыдджыка волӧны, бурдӧдчӧны, юасьӧны докторлысь висьӧмъяс йылысь, корӧны сылысь отсӧг. Докторыс кӧ бур да бура бурдӧдӧ, крестьянаыс сійӧс ёна радейтӧны, кывзӧны сылысь висьталӧмъяссӧ, вӧчӧны сійӧ тшӧктӧм серти. Матігӧгӧрсаясыд мукӧдыс и лудӧмысь бурдӧдчӧны, волӧны сійӧн доктор ордӧ. Бурдӧдчыныс эськӧ и бурдӧдчӧны, да дзикӧдзсӧ сыысь мынны оз вермыны.
Лудӧмыд — кучик висьӧм. Эмӧсь нӧшта мукӧд пӧлӧс кучик висьӧмъяс, сӧмын лудӧмыд миянын, Роч муын, медъёна паськалӧма. Дас нёль миллион кучик висьӧма пиын вит миллион да джынйыс лудӧмӧн висьӧ. Крестьяниныд ӧнӧдз на лудӧмтӧ нинӧм туйӧ пуктӧ, он кув сыысь да. Сідзнас сідз, лудӧм помысь некод на абу кувлӧма, сӧмын видзчысьны да бурдӧдчыны сыысь колӧ. Он кӧ понды бурдӧдчыны, во, дай кыкӧс висьӧдас: пыр пондан чарсйысьны-гыжъясьны. Лун ни вой некутшӧм спокой оз ло, прамӧй узьӧм ни шойччӧм. Оз понды сёйсьыны. Мортыд омӧльтчас. Некутшӧм удж киас оз понды пырны. Дай кутшӧм уджалысь лоӧ сійӧ сёйтӧг-узьтӧг олігад?
ІІ. Мый колӧ тӧдны лудӧм йылысь
Колӧ быдӧнлы тӧдны, мыйысь лоӧ лудӧмыс, да мый понда сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ паськалӧ. Тӧдны кӧ сійӧторъяс пондан, кокньыдджык лоӧ сыысь мынтӧдчыны. А мынтӧдчыны сыысь колӧ, мед миян весиг ӧти лудысь эз вӧв.
Лудӧмыд лоӧ зэв посньыдик, бусысь на посни, гагъяссянь. Ыдждӧдан стеклӧтӧг найӧс он и аддзы.
Лудӧм гагйыд дась вылын олысь. Сы вӧсна шуӧны сійӧс паразитӧн. Паразитӧн жӧ шуӧны быдӧнӧс, коді ачыс немтор оз вӧч-а, олӧ йӧз уджӧн, йӧз сьылі вылӧ ӧшйӧма да (революцияӧдз миянын озыръяс сідзи олісны). Паразитыд уна пӧлӧс: той, пытш, лудік, уна пӧлӧс ков да мукӧд. Ставныс найӧ дась вылын олысьяс, морт яй сёйӧны. На пиысь некод немтор оз вӧч, некутшӧм удж оз уджав. Код сюрӧ на пиысь туша кузя люзьялӧны (той, лудік да с. в.), код сюрӧ гырк пытшкын олӧны (ковъяс), а лудӧм гагйыд кучикын олӧ.
Лудӧм гагйыс лудік модаа. Куш синмӧн видзӧдӧмӧн сійӧ тӧдчӧ зэв ичӧлик еджыд чутӧн. Ыдждӧдан стеклӧ пыр кӧ видзӧдны сы вылӧ, тушаыс сылӧн гуранӧсь: мышку да кынӧм ув кучикыс быттьӧ гыа — вомӧна бӧрӧздааӧсь. Мышкуас нӧшта зэв уна мыль кодьяс, лежнӧглӧн моз сутшкасяна поснидик ем кодьясӧн. Кокыс нёль гоз: кык гозйыс водзладорас, мӧд кыкыс бӧрладорас. Энь гагъяслӧн водзладор кокъясыс помасьӧны сюр кодьӧн, бӧрладоръясыс тшӧтяӧсь. Ай гагъяслӧн сӧмын бӧръя бӧр кокъясыс тшӧтяӧсь. Воддза гоз бӧр кокъясыс водзладор кокъясыс моз жӧ сюр кодьӧн помасьӧны. Юрыс тушасьыс тӧдчӧмӧн янсалӧ. Сійӧ кузьныр кодь, выліса черлыыс сэні.
Лудӧм гагъяс, той моз жӧ, чужӧны серовъясысь. Ай гаг эньысь кык пӧв ичӧт. Нӧшта кор эньыс тыра, сэки сійӧ ещӧ ыджыд.
Гагъяслысь чужӧмсӧ, быдмӧмсӧ, кутшӧм пертасаӧсь найӧ да, позьӧ аддзыны микроскопӧн. Сӧмын микроскоп лӧсьӧдӧм бӧрын йӧзыд кутісны тӧдны, мый вӧсна лоӧны быдсяма вуджана висьӧмъяс. Найӧ, вӧлӧмакӧ, лоӧны зэв посньыдик гагъяссянь, бактерияясӧн шуӧны. Лудӧм гагъясыд бактерияяс жӧ.
Ыджыд тыра лудӧм энь гаг (сылӧн сэки рушкуас тырыс серов) мортлысь кучиксӧ кырлӧдлӧ, вурдысь моз аслыс туй вӧчалӧ. Сэки сійӧ пыдӧ кучик пытшкӧ оз пыр, ветлӧдлӧ медвылысса кучик пласт увтіыс. Визлалӧ сійӧ сӧмын войясын. Мунігас яд лэдзӧ, сы вӧсна яйыд сотӧ-лудӧ. Нӧшта нин ёна лудӧ, жельнӧг кодь сутшкасяннас дойдалӧ кучиктӧ да, веськалӧм ядсьыс зӧлитӧ сэті да. Мортыд чашйысьӧ-гыжъясьӧ, гыжъясьӧмнас чайтӧ лӧньӧдны гагсӧ. Сы вӧсна, со, и висьӧмсӧ лудӧмӧн нимтӧны.
Кучикӧд веськыда писькӧдчӧмӧн мунігӧн энь гаг колялӧ туй вылас серовъяс, асмогсӧ да (поснидик сьӧд шыдӧсъяс быттьӧ).
Ай гагъяс лунын ӧтилаын жӧ олӧны, визлалӧны сӧмын войясын, кучик вывті. Кучик пытшкӧ некутшӧм туйяс найӧ оз вӧчавны.
Ай гагъяслӧн уджыс зэв этша: сёйӧны-юӧны, тырсьӧдӧны энь гагъясӧс, сэсся вит-сизим лун мысьт и кулӧны.
Серовъясысь кык кымын лун мысти петӧны томиник гагъяс. Регыдӧн чужанінсӧ найӧ эновтӧны, петӧны кучик вылӧ. Кык вежон бӧрын найӧ лоӧны гырысь гагъясӧн.
Лудӧмыд зэв вуджана висьӧм: пырысь-пыр ӧтисянь мӧдлы вуджас. Вывті ӧдйӧ сійӧ паськалӧ школаясын. Ӧти велӧдчысь кӧ висьмас, регыд ставныс лудны кутасны. Дас лун мысти став велӧдчысьыс кутасны гыжъясьны.
Важ велӧдысьяс регыдӧн казялӧны лудӧмтӧ, пырысь-пыр лудысьӧс ыстӧны гортас, торйӧдӧны дзоньвидза велӧдчысьясысь, оз лэдзны сійӧс школаӧ, кытчӧдз дзикӧдз оз бурд. Татшӧм торйӧдӧмыс велӧдысьясӧн висьысьясӧс зэв буртор: уна челядьӧс видзӧ висьмӧмысь, отсалӧ висьӧмсӧ лӧньӧдны да.
Томиник велӧдысьяс унаӧн лудӧмтӧ оз тӧдны асьныс, висьысьтӧ оз другӧн казявны. Сы вӧсна налӧн школаас лудысьыд пыр уна эм.
Кокниа разалӧ лудӧмыд челядь пӧвстын ворсігас. Ӧти лудӧма кӧ на пытшкӧ веськалас, ставныс висьмасны. А грездса челядь, пышкайяс моз, велалӧмаӧсь ӧтчукӧрын овны. Ӧти кӧ кытчӧкӧ котӧртас, ставныс сы бӧрысь. Лудӧма кӧ кодкӧ на пӧвстын эм, лудӧм гагйыс сы вылысь кыдзкӧ писькӧдчас нин дзоньвидза вылӧ.
Уна челядя семьяӧ кӧ лудӧмыд веськалас, ставсӧ радъяс. Крестьяна челядьыд ӧд кыдзи олӧны? Ставныс ӧтилаын, ӧти вольпасьын узьлӧны, унаысь ӧти дӧрӧм-гач новлӧны. Нӧшта дӧрӧм гачсӧ омӧля песлалӧны-пожъялӧны, песлалігас оз пузьӧдлыны. Висьӧдысь гагъясыс сэтчӧ ловйӧн кольӧны. Кыдзи нӧ эськӧ сэсся тадзи олігӧн лудӧмыд оз вудж мӧда-мӧдлы? Весиг мам-батьыс тшӧтш висьмасны.
Гырысь йӧзлы (бать-мамлы, чой-воклы да) пыр колӧ кыйӧдны посни челядь бӧрся, медым оз овны да оз ворсны найӧ лудӧма челядькӧд. Асьтӧ, дӧрӧм-гачтӧ да вольпась гӧгӧртӧ колӧ видзны сӧстӧма. Дӧрӧм-гачтӧ да вольпась выв дӧратӧ (простыня) тшӧкыдджыка вежлавны да песлалігас бура пуны. Челядьтӧ оз ков ӧтлаын узьтӧдлыны. Быд вольпась вылӧ колӧ вольсавны дӧра. Оз ков тшук роч дӧра, сӧмын мед сӧстӧм вӧлі-а.
Пыр колӧ тӧд вылад кутны, мый лудӧмыд вуджӧ лудысь бердӧ инмӧдчылӧмысь. Тшӧкыда висьмылӧны вольпась-эшкынсянь, кӧлуйсянь, на бердӧ кӧ висьысь инмӧдчылӧма. Ӧтлаын узьлігӧн ӧтпырйӧ семьякодьсӧ висьӧдас. Но медся кокниа висьмӧны няйта да дурка олігӧн.
* * *
Лудӧмыд кӧ кӧласяс, мортыс вой-вой оз кут узьны: гагъяс визлалӧмысь да лэдзӧм ядысь яйыс сотчыны-лудны пондас, пыр лоӧ гыжъясьны. Унмовсьыштас кӧ муртса и сійӧ гыжъясьӧ, узигас. Пасьтӧгыс кӧ пӧрччӧдны сэтшӧм лудысьӧс, яйыс туша кузьтаыс кисьтӧма. Медсука кисьтӧмыс морӧсас, нёньяссяньыс увланьӧ. Сэтшӧм кодь жӧ рушкуас, яндзимас, кокъясас пидзӧсӧдзыс да. Медся муса лудӧм гаглы ки чунь костъяс, вӧсньыдик кучикыс сэтысь. Медкокниа сійӧ сэтчӧ кутчысьӧ. Посни челядьлӧн лудӧм кисьтӧдыд кок гӧленяс дай весиг кок пыдӧсас овлӧны. Чужӧмын да сьыліын лудӧм кисьтӧдъяс шоча овлӧны.
Лудысьлӧн кисьтӧмыс уна пӧлӧс. Кисьтӧм костъясас омӧлика тыдыштӧны гаг ветлӧдлан туйясыс: веськыдӧсь и чукляӧсь, зэв вӧсньыдикӧсь, дженьыдикӧсь да. Сы понда, ёна видзӧдтӧг, он и аддзы найӧс. Туйясыс, гаг сіт пондаыс, тыдалӧны рудкодь либӧ сьӧдкодь визьӧн. Кызыс на пиысь вабольясӧн помасьӧны. Медкокни гаг туйяс аддзыны чунь костъясысь, кучикыс сэні вӧсни да.
Кисьтӧминын пыр зэв уна гыжна. Сійӧ нин лудысьыслӧн аслас удж: коставлытӧг лудӧмла висьысь оз вермы видзчысьны, ӧтарӧ гыжъясьӧ. Мукӧддырйиыс вирӧдз чарсъяс, сэсся лӧмалас сэті. Овлӧ, кисьтӧмыс орӧссьӧ, чунь костъясыд апастӧмӧсь мисьтӧмӧсь лоӧны. Орйывъясыс зӧртусь гырсяӧдз быдмылӧны. Лудӧм кисьтӧмыд оз лудӧм гаг помысь орӧссьы, орӧсьтӧны сійӧс мукӧд пӧлӧс гагъяс (бактерияяс).
Киад да, гыж костъясад да, няйтыд миян пыр тырмымӧн. А быд няйт чирын тырыс быдсяма бактерияыс. Гыжъясигӧн няйтыскӧд тшӧтш веськалӧны найӧ гыжна дойясӧ, пежалӧны сэті. Войдӧр веськалӧминыс гӧрдӧдас, сэсся орӧссяс.
Кисьтӧмыд тушаад уна пӧлӧс овлӧ. Сы вӧсна мукӧддырйи висьӧмтӧ сьӧкыд тӧдмавны, весиг шочиника докторъяс ылавлӧны. Медбур лудӧмтӧ тӧдмавны гаг ветлан туйяс да гагъяс сертиыс. Но найӧс корсьны, медся нин гагсӧ, ёна сьӧкыд: сійӧ вывті ичӧт, микроскоптӧг он аддзы. Сы вӧсна висьӧмтӧ тӧдмавны колӧ тшӧктыны докторлы. Сійӧ видлалас дай висьталас — лудӧм кисьтӧм тушаад, али кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс.
ІІІ. Кыдзи бурдӧдчыны лудӧмысь
Лудӧмыд, инӧ, зэв поснидик гагъяс понда. Тӧдам кӧ сійӧс, колӧ, инӧ, кужны мездысьны сыысь. Дай мездысьныс, тӧдан кӧ кодысь колӧ, кокньыдджык: колӧ вины висьӧдысь гагъяссӧ. Медъёна кулӧны найӧ коми изтӧгысь, сӧмын куш сійӧн вӧдитчӧмӧн лудӧмысь дзикӧдз он мын. Мый вӧсна? — Да сійӧн, мый лудӧм гагъяс олӧны кучикын, писькӧдӧм туйясас. Сэтысь найӧ кучик вылӧ шоча петалӧны, лекарство улӧ оз сюрны. Сідзкӧ, колӧ найӧс кыдзкӧ кучик вылас лэптыны, кучик пытшсьыс туйяссӧ пазӧдавны, кучиксӧ небзьӧдны. Кучикыд кокниа небзьӧ виж майтӧгӧн. Небзьӧдӧм кучиксӧ колӧ ёна ниртны чорыд дӧраӧн либӧ мел пызьӧн. Сэки гаг туйясыс кучикысь бырӧны. Эм ещӧ бур лекарство лудӧмысь — Вилькинсон мазь (медводдза морт лудӧмысь бурдӧдысьыс тайӧ мазьнас доктор Вилькинсон вӧлӧма да). Мазьыс кучиксӧ небзьӧдӧ, гаг туйяссӧ пазӧдалӧ, гагъяссӧ виалӧ. Сійӧс вӧчӧны со кыдзи: коми изтӧг пызь да кыдз пу дьӧгӧдь босьтӧны ӧтмындаӧн, шуам, 30 зӧлӧтникӧн; виж майтӧг да порсь гос бара ӧтмындаӧн, квайтымын зӧлӧтникӧн, да кӧкъямыс зӧлӧтник сӧстӧм мел пызь. Порсь госыд медым свежӧй вӧлі, выль начкӧм порсьлысь пытшкӧссьыс колӧ босьтны.
Веситӧм коми изтӧг пызьсӧ да пожналӧм мел пызьсӧ колӧ пуктыны тасьтіӧ да картупель ныран кодьӧн, ниртӧмӧн моз, ёна бура сорлавны найӧс. Кор мичаа ӧтлаасясны найӧ, кисьтӧны сэтчӧ дьӧгӧдьсӧ да бара ёна гудралӧны. Сы бӧрын пуктӧны сэтчӧ веситӧм виж майтӧглысь джынсӧ да бара ёна ниртӧмӧн моз гудралӧны. Майтӧг бӧрын пуктӧны став порсь госсӧ да бара бура гудралӧны, медым тасьтіад ӧткодь юм кодь артмас. Сы бӧрын содтӧны сэтчӧ майтӧг мӧд джынсӧ да медбӧръяысь ёна гудралӧны. Артмас мазь. Мазьтӧ вӧчны коми изтӧг пызьтӧ, дьӧгӧдьтӧ, виж майтӧгтӧ, мел пызьтӧ да позьӧ босьтны аптекаысь либӧ корны пельшӧръяслысь. Пельшӧръясыд быд вӧлӧсьтын эмӧсь, коран кӧ, сетасны. Ёна кӧ ылын пельшӧрсяньыс олан, мӧд пӧлӧс торъясысь мазьтӧ позьӧ вӧчны. Порсь гос пыддиыс позьӧ босьтны сы мында жӧ тӧпитӧм мӧс вый; виж майтӧг пыддиыс — мыссян майтӧг, а кыдз пу дьӧгӧдьыд быдлаысь сюрӧ. Тайӧясысь мазьсӧ вӧчны сідзи жӧ, кыдзи изтӧг пызьсьыд да госсьыд вӧчсьӧ.
Кыдзи жӧ мазьнас бурдӧдчыны?
Мазьӧн колӧ зырасьны нёль лун чӧж быд лун кыкысь: рытын и асылын. Ёна колӧ ниртны мазьсӧ кучикад, мед йиджас сійӧ пытшкас да небзьӧдас сійӧс, пазӧдас сэтысь гаг туйяссӧ да. Луданінъястӧ мазьнас час джынйӧн колӧ зыравны. Зырасьӧмысь кӧ кыткӧ пыктас, мӧдысь зырасигӧн сэті оз ков зыравны, мед шойччас.
Сійӧ нёль луннас лудысьлы пыр ӧти дӧрӧм-гачӧн колӧ овны, нӧшта сы бӧрын на лун-мӧд оз ков вежсьыны. Сійӧ сы вӧсна, мый дӧрӧм-гачын вермасны лоны лудӧм гагъяс да, мед найӧ тшӧтш кулӧны. Кӧкъямысысь мазьӧн зырасьӧм бӧрын позьӧ мыссьыны дэбыд ваӧн да выль мыськӧм дӧрӧм гач пасьтавны.
Мукӧддырйи лудысьяс бурдӧдчӧм бӧрас норасьӧны: кӧкъямысысь пӧ зырасьлі-а, лудӧмыс эз быр; мазьыс некытчӧ туйтӧм вӧлӧма. Сійӧ весь норасьӧм. Збыльысь, бурдӧдчысьлӧн нӧшта кымынкӧ лун яйыс лудас, сӧмын сійӧ оз гагъясла, а ёна зырасьӧмыс понда. Гагъясыс сэки абуӧсь нин, кулӧмаӧсь нин. Кымынкӧ лун мысти лудӧмыс дзикӧдз бырӧ.
Овлӧ, мукӧд лудысьыс муртса мазьсӧ ниртыштас дай шань. Сідзтӧ дерт он бурд. Сэтшӧмъяслы ещӧ кыксянь нёльысьӧдз позьӧ мавтчыны, а сыысь унджыкысь некутшӧма оз позь.
Лудысьлысь став новлӧм дӧрӧм-гачсӧ, вольпась да юрлӧс эжӧдъяссӧ, прӧстынясӧ да, пывсянас мыссьӧм бӧрас колӧ сӧстӧма пеславны, час джын кымын пуны кунва пиын да. Вольпасьсӧ, юрлӧссӧ, эшкынсӧ, вылыс паськӧмсӧ да мыйкӧдыра колӧ видзны пӧсь пывсянын, ӧшлӧмӧн. Бӧрвылас шонді водзын ывлавылын колӧ ставсӧ ёна тӧлӧдны. Он кӧ тадзсӧ вӧч, гагъясыс вольпась паськӧмас колясны да бӧр вуджасны морт вылас. Выльысь лудӧмыд лоӧ.
Лудӧмтӧ уна ногӧн на нӧшта позьӧ бурдӧдны, сӧмын мукӧд ногӧн бырӧдігас пыр колӧны докторлӧн индалӧмъяс. Сы вӧсна на йылысь тайӧ нигаас огӧ пондӧ сёрнитны, докторъясыд на йылысь сідз тӧдӧны. Доктортӧг кыдзи лудӧмысь мездӧдчыны, лои нин гижӧма. Ачыд ас кинад мазьсӧ вӧчан, ачыд и бурдӧдчан.
Мед оз вун, медым лудӧм йылысь юрад пыдӧджык пырас, шуам нӧшта:
1. Лудӧмыд зэв вуджана висьӧм, лоӧ гагсянь.
2. Вуджӧ лудысь бердӧ да сійӧ кӧлуй бердӧ инмӧдчылігӧн. Медся ёна паськалӧ сійӧ няйта да дурка олігӧн.
3. Лудӧмысь бурдӧдчӧны мазьӧн. Мазьсӧ вӧчӧны коми изтӧг да, кыдз пу дьӧгӧдь да, мел пызь да, порсь гос да, виж майтӧг сорӧсысь. Кӧкъямысысь мавтчӧм бӧрын (быд лун рытын да асылын) колӧ лудысьлысь став новлан кӧлуйсӧ пеславны, ёна пуны кунва пытшкын.
ІV. Пелька да сӧстӧма олӧм — лудӧмлы смерть
Быд пӧлӧс вуджана висьӧм лоӧ зэв поснидик, куш синмӧн аддзытӧм гагъяссянь. Некутшӧм вуджана висьӧм оз вермы лоны, абу кӧ висьмӧдысь гагйыс. Дзоньвидза морт вылӧ висьӧдысь гагъяс вуджӧны либӧ висьысь мортсянь да скӧтсянь, либӧ кӧлуйысь да сынӧдысь пуксьӧны. Сідзкӧ, вуджана висьӧмъясӧн кык ногӧн висьмӧны, кык ногӧн и колӧ бурдӧдны. Мӧд-кӧ, олӧмсӧ да оланінсӧ висьысьяслысь колӧ бурмӧдны, весавны оланінсьыс гаг позсӧ. Дзоньвидзалун кӧ колӧ, сӧстӧмджыка колӧ овны.
Ӧні видзӧдламӧ, код ногыс жӧ бурджык гагъясӧс бырӧдны.
Йӧзӧс висьмӧдысь зэв поснидик гагъястӧ, бактерияястӧ, аддзисны микроскопӧн. Найӧ вывті уна лёк мортыдлы вӧчӧны. Веськаласны сылы да пыр и висьмӧдасны сійӧс. Рӧдмасны да висьӧмыс сьӧкыдджык лоӧ: унанад пӧгибӧ воштасны морттӧ.
Велӧдчӧм йӧз казялӧмаӧсь, мый вуджана висьӧмъясыд гагъяссянь лоӧны, да пыр и пондӧмаӧсь велӧдны найӧс, кыйӧдны налысь олӧмсӧ, рӧдмӧмсӧ, мый радейтӧны, кытчӧ пуксьӧны, кыдзи висьмӧдӧны йӧзӧс да скӧтӧс, мыйысь кулӧны, мыйысь оз повны. Вӧлӧмакӧ, сӧстӧма олӧм, пельк керка, сӧстӧм паськӧм да шонді югӧр ёна ӧдйӧ виӧны посни гагъясӧс. Шондіа дырйи да сӧстӧма олігӧн гагъяс оз вермыны овны.
Мӧдарӧ: пемыд, няйт, лёк дука, уль руа керкаяс налы зэв мусаӧсь. Рӧдмыныс кӧть сэні найӧ и оз рӧдмыны, да дыр олӧны, оз кувны. А олӧны кӧ, ловъяӧсь кӧ, вермасны, инӧ, быд здук кодӧскӧ висьмӧдны, дажӧ вины.
Нӧшта висьталам, кысь куш синмӧн аддзытӧм поснидик гагъяс веськалӧны мортлы:
1) сынӧдысь;
2) быдторсянь, мый эм морт гӧгӧрын: ваысь, скӧтсянь, висьысь йӧзсянь, кӧлуйсянь да с. в.
Сӧстӧма олысь ён йӧз шоча висьӧны. Ёнъяс бура сёйӧны, бура дӧзьӧритӧны асьнысӧ, сӧстӧма олӧны. Найӧс висьӧдысь гагъяс оз вермыны, асьныс на пытшкын лекарствоястӧг кулӧны.
Дурка, няйта олысьяс (кодъяс ас бӧрсяыс ньӧти оз кыйӧдны, ставыс налы веськодь) да кодъяс вынъясысь вывті уджалӧны, тшыгъялӧны, — найӧ тшӧкыда висьӧны. Налӧн организмыс висьӧдысь гагъяскӧд оз вермы водзсасьны.
Лудам ми дзик няйта олӧм понда. Кодлӧн керкаыд дурк, ачыс пыр няйт, паськӧмыс няйтысла кормӧма — серыс оз тӧдчы, сэтысь лудӧмыд оз петав. Уналаын крестьяна лудӧмсӧ няйт висьӧмӧн (нечисьт) и шуӧны. Велӧдчытӧгыс да гӧгӧрвоӧмаӧсь, кысянь сійӧ лоӧ. Оз кӧ кутны лудысьяс докторлысь кывзыны, лудӧмсьыс оз мынны. Нӧшта мукӧдӧс на висьмӧдасны.
Майтӧгӧн мыссигӧн лудӧм гагъяс кучик вылысь ванас пожъяссьӧны, кучикыс сӧстӧммӧ. Дӧрӧм-гачысь кунваын пуигӧн став гагйыс кулӧ, — кӧлуйыд сӧстӧм жӧ лоӧ.
Уна морт кулӧ миян няйта олӧмысь, ещӧ уна висьмӧ няйт ва юӧмысь. Комияс эськӧ шулӧны, ваӧ пӧ да няньӧ пежыд оз сибды, да сійӧ абу сідзи. Оз артавны найӧ, кымын морт няйт ваысь висьмӧ да кулӧ. Босьтам юкмӧс ванымӧс. Веськыда кӧ шуны, юкмӧсъясыд миян зэв няйтӧсь. Видзам ми найӧс вевттӧг. Челядь шыблалӧны сэтчӧ быдсяма няйтсӧ, лӧпсӧ да. Вала волӧны быдсяма пӧлӧс йӧзыс: висьысьяс, дзоньвидзаяс. Унаысь овлӧ, юкмӧс ведра помысь юӧны, мыльӧссӧ сэсся бӧр юкмӧсас кисьтӧны.
Ӧти висьысь ведранас сюяс бактериясӧ юкмӧсӧ, а сійӧ сэсянь паськалас грезд пасьтаыс, висьмӧдас мукӧдӧс. Кыдзи нӧ сідзи олігӧн да видзигӧн юкмӧсын сӧстӧм ва вермас лоны?
Уналаын ватӧ юысь гумлалӧны, оз весиг некор думыштлыны мыйта няйт сэні. Кодлӧн кутшӧм няйт эм, ставсӧ сэтчӧ лэдзӧны, бӧрвылас сэсся сійӧ васӧ асьныс жӧ и юӧны. А бактериятӧм няйтыд ӧд оз овлы.
Керкаясным мукӧддырйиыс зэв нин дуркӧсь да няйтӧсь, да ещӧ на сэтчӧ баляяс да порсьпиян пыртам, чипанъясӧс сэні видзам да. Керкасӧ гидӧ пӧртам. Киным да яйным миян абу жӧ пыр сӧстӧмӧсь. Китӧ да чужӧмтӧ ещӧ на кӧть омӧлика быд лун ӧтчыдысьтӧ мыськылам-а, яйтӧ зэв гежӧда. Майтӧгъяс аддзывлам шоча.
Лунтырӧн уна пӧлӧс удж вӧчам, быдсяма няйтас да пежас луасям, карта гӧгӧр идралам, мӧстӧ сёӧдам, пачад унаысь пыралам, джодж чышкам, а кияснымӧс век ог мыськӧ, асъя мыссьӧм кежысь олам. Шуам: некор да, вуні да. Унаысь сідзи, мыссьытӧг, пызан сайӧ пуксям, няйт киӧн сёям, нянь шӧралам, яй крӧшитам. Нянь да яйыскӧд кисьыным вомӧ няйтыс пырӧ, а няйтыскӧд тшӧтш быдсяма зэв поснидик висьӧдысь гагъяс.
Больничаясын быдсяма вуджана висьӧмӧн висьӧдысь гагъяс зэв уна, но уджалысьясыс сэні (пельшӧр-докторъяс, сиделкаяс да) шоча висьмылӧны, нӧшта шоча кулӧны. Сійӧ сы вӧсна, мый найӧ кыйӧдӧны ас бӧрсяыс, видзӧны асьнысӧ сӧстӧма, тшӧкыда мыссьӧны. Сиделкаястӧ босьтігӧн доктор вежӧралӧ налы, кутшӧм ыджыд омӧль вермас лоны няйта, дурка олӧмысь. Сӧмын пӧ сӧстӧма олӧмӧн верманныд уджавны тані, видзны асьнытӧ висьмӧмысь да смертьысь.
Коді сэсся доктор велӧдӧм серти олас, сылы висьӧмъясыд озджык и кутчысьны.
V. Видзчысь висьӧмъясысь: бурдӧдчӧм дорысь сійӧ кокньыдджык
Висьӧмъясысь ёна колӧ видзчысьны, а висьман кӧ, ӧдйӧнджык колӧ мунны доктор ордӧ да бурдӧдчыны, вӧчны, мый сійӧ тшӧктас, овны, кыдз велӧдас. Важ йӧз шулӧмаӧсь, висьмыныд пӧ ӧд зэв кокни, бурдӧдчыныс ёна сьӧкыд-а, висьман да воясӧн сійӧс лоас пӧжны. Асьныс гӧгӧрвоӧмаӧсь, кутшӧм кокни дзоньвидзатӧ воштыны да кутшӧм сьӧкыда бӧр шедӧ сійӧ. Либӧ: дзоньвидзанымӧс пӧ огӧ жалитӧ, огӧ видзӧ асьнымӧс-а, висьмам да матайтчам: овны ни уджавны ог вермӧ, мукӧдлы спокой огӧ сетӧ ни. Нӧшта кор чорыда висьӧдӧ, висьысь дінын пыр ыджыд мортлы лоӧ бергавны. Небось он уджав сэки, став уджсӧ лоӧ эновтны.
Американечьяс шуӧны, кадыд пӧ зарни. Сійӧ сы вӧсна, мый быд морт мыйкӧ вӧчӧ, а быд удж мыйкӧ сулалӧ, кутшӧмкӧ дон. Быд кӧзяин кӧ эськӧ тэчас уна-ӧ кад сылӧн семьяыскӧд мунӧма висьӧмъяс да бурдӧдчӧмъяс вылӧ, вуджӧдас сійӧс сьӧм вылӧ, содтас сэтчӧ лекарствояс да бурдӧдысьяс вылӧ да, вӧліны кӧ кулысьяс, найӧс дзебӧм гуалӧм рӧскодсӧ, — бура уна ӧд каяс. Сійӧ сьӧмыс эськӧ унатор вылӧ тырмис. Позис эськӧ шоныдджык гид вӧчны да баляпиянтӧ, куканьясӧс, чипанъясӧс, порсьпиянӧс да видзны сэні. Сэки эськӧ керкаыд сӧстӧмджык вӧлі, этшаджык висьӧдысь гагъяс олісны сэні. Вывті ӧд омӧль скӧт пиянтӧ керкаын видзӧмыд: найӧ ёна висьӧмъястӧ разӧдӧны, сіт-кудзнас керкасьыд сынӧдсӧ ёна тшыкӧдӧны. Керка джоджыд найӧс видзӧмысь зэв ӧдйӧ сісьмӧ. Лунвылын керкаясыс му джоджаӧсьджык, сы вӧсна сэні керкаяссьыс шом ис-дукыс оз и быравлы.
Сійӧ сьӧм вылӧ позис ӧшиньястӧ гырсьӧдны, форточкаяс вӧчавны да. Сэки эськӧ керка сынӧдтӧ тшӧкыда тӧлӧдім, сӧстӧм сынӧда инын олім. Керкатӧ ыджыдджыкӧс да бурджыкӧс позис стрӧитны. Керка пытшкӧссӧ известкаӧн белитны. Известкаыд зэв бур яд висьӧдысь гагъяслы, ёна найӧ кулӧны сыысь. Сэсся еджыд стенсьыд няйтыс лӧсьыда тӧдчӧ, тшӧкыдджыка позьӧ ва рузумӧн кокньыдика чышкыштавны да выльысь белитны. Сы вылӧ уна кад да сьӧм оз мунны.
Позис эськӧ унджык майтӧг ньӧбны да майтӧгӧнджык и мыссьыны.
Позис быд мортлы семьяад торъя крӧвать лӧсьӧдны. Торйӧн узьлігӧн висьӧмъясыд озджык разавны. Ӧтлаын джоджын туплясигӧн зэв кокниа мӧда-мӧдсянь висьман.
Ас дзоньвидза понда кӧ ми ёнджыка пондам мӧвпавны, оз на весиг сьӧм ков тайӧ став вылас, кызсӧ сьӧмтӧг позьӧ вӧчны: вӧрыд миян эм — керкаястӧ позяс ыджыдджыкӧс вӧчавны. Ӧні семья-котырыд ӧти пельӧсын олӧны-а, керка джынсьыс унджык местаыс сарай да картаяс улынӧсь. Нитштӧ оз жӧ ков ньӧбны, — шоныд гидыд артмас. Известкаыд на ӧд сюрӧ и, колӧ сӧмын босьтчывны корсьны сійӧс-а.
Керкаыд кӧ гажа да пельк, олысьясыс ас бӧрсяыс ёнджыка пондасны кыйӧдны: няйт яйӧн да сьӧд дӧрӧм гачӧн яндзим лоӧ налы овны. Пондасны тшӧкыдджыка бура песласьны да тшӧкыда мыссьыны. Крестьяна уджыд ӧд сьӧкыд, сьӧд удж: пыр няйт да бус пытшкын лоӧ пессьыны да му гӧгӧр уджавны. Мырсигас няйтчӧмысь кындзи ёна пӧсялӧны. Пӧсьыс да няйтыс пуксьӧны дӧрӧм-гачас, зыртӧны яйсӧ, зыртӧминӧдыс отсалӧны пырны висьӧдысь гагъяслы. Сы вӧсна уджалігӧн ёна тшӧкыда дӧрӧм-гачтӧ колӧ вежны. Унджык крестьянаыс оз вӧдитны вольпась выв дӧра. Вольпась эжӧдыс налӧн кормӧма няйтысла, тыр быдсяма висьӧдысь гагъясӧн. Сідзи, няйт вылас и узьлӧны, висьмӧдчӧны. Сійӧ абу бур, водзӧ сідзи овны оз позь. Колӧ лӧсьӧдны вольпась выв дӧраяс да унджык дӧрӧм-гач. Мед ичӧтика рӧскод кӧ лоӧ, дзоньвидзалуныд ӧд став сьӧмсьыд на дона. Сэсся ӧд роч дӧра сэтчӧ оз ков. Крестьянкаяслӧн ас кыӧм дӧра уна. Весьшӧрӧ ӧд найӧ нывъясыслы приданнӧй чӧжӧны: сісьтӧны дӧрасӧ. Бурджык жӧ дзоньвидза ныв быдтыны да дзоньвидза сайӧ сетны сійӧс. Дзоньвидза мортыд паськӧмсӧ ачыс лӧсьӧдас.
Быдӧн тӧдӧны, кутшӧм кокни мыссьӧм бӧрын, быттьӧ вывсьыд сьӧкыд ноп усьӧ. А бура верман мыссьыны сӧмын пывсянын. Сы вӧсна быд вежонын колӧ пывсьыны.
Рочын ас пывсяныд уна крестьяналӧн абу. Йӧз ордӧ пыр мунны абу лӧсьыд. Сы вӧсна унджыксӧ пывсянын мыссьытӧг и олӧны найӧ. Гырысь каръясын аскежъя пывсянъясыд абуӧсь жӧ, сэні ставныс ӧтласа пывсянъясын пывсьӧны. Лунвылын грездъясын некутшӧм пывсян перевод оз тӧдны. Шонтыштасны васӧ гортас дай мыссьӧны пачводзас. Тӧдӧмысь, кутшӧм мыссьӧм сійӧ? Сӧмын няйтсӧ туша кузяыс разӧдӧны. Пыр уджалігӧн тушаад няйтыс уна чукӧрмӧ, ичӧтика ванад, буракӧ, сӧстӧмӧдзыд он мыссьы. Нӧшта мукӧддырйиыс сійӧ ичӧтика ванас кык куим морт на мыссьӧны-а. Кутшӧм бур нӧ сыысь? Кодлӧнкӧ няйтыс яйсьыс весассяс оз? — Тӧдӧмысь, оз. Сэсся ӧд керкаясыс посниӧсь. Ӧти вежӧсын вит-квайт морт олӧны, сёйӧны-юӧны, сэні узьлӧны и. Тшӧтш кӧ и мыссьыны сэні пондасны, ог тӧд нин мый и лоӧ. Мужикъяс мыссигӧн нывбабаяслы лоӧ пышйывны, нывбабаяс мыссигӧн — мужикъяслы. Мыссиганыс став ваыс джоджас лэччӧ. Му джодж кӧ — нильзьӧ, няйтӧ пӧрӧ. Сы вӧсна крестьянаыс мыссьӧны сэні сӧмын гырысь праздникъяс водзын. Миян комиыд, пывсяныс кӧ аслас абу, унджыкысьсӧ сӧмын жӧ гырысь праздникъяс водзын пывсьӧ.
Колӧ зільны, гырысь каръясын моз, ӧтласа пывсян вӧчны. Артельӧн сувтӧдны сійӧс оз ло сьӧкыд дай донтӧм сувтас. Пывсянсӧ вӧдитӧмыс донтӧмджык жӧ пондас сулавны. Вӧчныс позьӧ кооператив пыр. Позьӧ сӧмын пывсянтӧмъяслы ӧтувтчыны да вӧчны.
Ӧти, мӧдлаын кӧ сідзитӧ вӧчасны, ӧтувъя пывсянысь казяласны бурсӧ да мукӧдлаын сідзи вӧчасны. Колӧ сӧмын кодлыкӧ зачинсӧ вӧчны-а, сэсся мӧдас, уджыс ачыс водзӧсӧ нуӧдас.
Босьтам лыддьысян керкаястӧ. Неважӧн на ӧд на йылысь весиг мӧвпавныс некод эз лысьтлы. А ӧні? Лыддьысян керкатӧм вӧлӧсьтыс некӧн абу. Быд сиктӧ, быд грездӧ нига-газетыд пырӧма, быдлаын лыддьысян керкаяс восьталӧмаӧсь. Сідзи жӧ и ӧтласа пывсянъястӧ стрӧитавны: колӧмыс кӧ лоӧ, керйыс да сьӧмыс сюрас сы вылӧ.
Вывті матӧ керкаяссянь пывсянтӧ оз ков сувтӧдавны. Ӧти-кӧ, биысь колӧ повны; мӧд-кӧ, няйтысь видзчысьны. Ми ӧд пывсянад быдсяма няйтсӧ лэдзам.
Пывсянъястӧ колӧ сӧстӧма видзны: быд пывсьӧм бӧрын мичаа мыськыны сійӧс да бура тӧлӧдны. Висьысьяслы дзикӧдз бурдтӧдзыс пывсянӧ оз ков ветлыны: найӧ вермасны аслас висьӧмнас мукӧдӧс висьмӧдны. Медся нин лудысьяслы оз ков пывсьыны. Лудӧм гагъясыс ванас висьысь вылысь лэччасны да дзоньвидзаяслы и каясны.
Пывсянад пыран да, кӧні кӧсъян мыссьыны, зэв ёна пуан ванас киськав сэті, мед, эмӧсь кӧ сэні гагъяс, ставныс заваритчасны. Тайӧ некодлы некор оз ков вунӧдны.
Дурк пывсянын быдсяма висьӧдысь гагъяс вермасны лоны. Бур пыдди сэтшӧм пывсянӧ ветлӧмысь сӧмын зэв ыджыд лёк.
Кывбӧр
Эм кык пӧлӧс лёк висьӧм: чакотка да лёквисьӧм. Кыкнаныс висьӧдӧны кузя (унджыкысьсӧ чакоткаыд кузя жӧ висьӧдӧ), сьӧкыда. Бурдӧдны наысь висьысьясӧс зэв сьӧкыд, оз на бур лекарствояссӧ тӧдны да. Сы вӧсна быд во виӧны найӧ уна миллион йӧзӧс. Оз ӧд весь тайӧ кык висьӧмсӧ йӧзыд ёрны, медомӧльторйӧн лыддьыны да. Висьысьясыс асьнысӧ медшудтӧм йӧзӧн шуӧны. Сідзи ӧд и эм: шудтӧмлун тайӧ кык висьӧмыс. Лудӧмыд висьӧм жӧ, омӧль жӧ сійӧ, но шудтӧмлунӧн шуны оз позь сійӧс. Абу шудтӧмлун сійӧ, а син яндзим: няйта-дурка олӧмла лудам. Мукӧд государствоясын лудӧмтӧ важӧн нин оз тӧдны, миян кодь няйта-дурка олӧмыс абу да. Ми, дерт эськӧ вывті яндзим сыысь да, меддурка олысьяс. Сьӧлӧмыд майышмунӧ тайӧ кывъяссӧ шуигӧн, но шуныс колӧ.
Том войтыр, уджалысь йӧз ныв-пиян! Ті томӧсь, велӧдчӧмаӧсь, быд уджӧ кутчысяд пӧсь сьӧлӧмӧн, — босьтчылӧй вермасьны тойӧн да няйтӧн, тӧждысьӧй дзоньвидзалун пондаыд. Водзын олысьясыс ӧд ті.
Лӧсьӧдӧй ассьыныд олӧмнытӧ выль ногӧн, бурджыка. Эн сетчӧй тойлы-пытшлы вильӧдны асьнытӧ. Комиын ӧд, со, кымын морт быд во лудӧмӧн висьӧ, мукӧд грездас ставныс, грездкодьнас. Эмӧсь торъя семья котыръяс — нэм чӧжыс лудӧны. Вермад-ӧ ті, том йӧз, видзӧдны татшӧм лёк вылӧ куньса синмӧн? Абу-ӧ татшӧм лёкысь тшӧтш яндзим тіянлы? Позьӧ-ӧ водзӧ тадзи овны? — Оз позь. Колӧ пуктыны пом татшӧм олӧмлы. Тырмас тойлы гуляйтны миян вывті да вирнымӧс миянлысь юны. Гырысь, кык кока тойясӧс вермим-а, посниястӧ колӧ нин вермыны. Весаламӧ ас гӧгӧрысь нэмӧвӧя няйтсӧ!
Вӧляысь олысь рабочӧй-крестьяналы важӧн моз няйтын овны оз позь. Том войтыр, ми надейтчам тіян вылӧ. Няйтӧн да тойӧн вермасьны кужӧм да вын тіян тырмас. Мӧдысьджык сійӧ уджысь ыджыд аттьӧ тіянлы шуасны да бура казьтыласны.
