КУШ СИНМӦН АДДЗЫТӦМ ЛОВЪЯ ЛОВЪЯС

(докторлӧн висьтас)

Кызь кыкӧд вося тулысын лунвылын Россияын овны вӧлі вывті сьӧкыд: карса да грездса войтыр няньтӧмла ёна тшыгъялісны. Сы вӧсна йӧз пӧвсын кыптісны висьӧмъяс, гырысьяс и поснияс пондісны кулавны. Вывті нин уна куліны челядьяс.

Ме сэки олі Одесса карын. Уджӧн вӧлі тырӧма. Лунтыр, асывсянь рытӧдз, мукӧддырйиыс и войнас, пыр вӧлі нокся-уджала больничаын. Ветлӧдлісны колера да тип висьӧмъяс, косаӧн моз ытшкисны йӧзсӧ. Уличаясыс, медся нин кар помъясас, пыр вӧліны тырӧсь туплясьысь висьысь да кулысь йӧзӧн. Сулаліс кӧдзыд поводдя.

Ӧтчыд вӧлі со кутшӧмтор, некор оз вун сійӧ менам. Ёна нин сёрӧн рытын (вӧлі февраль тӧлысь помын) локта гортӧ. Ывлаыс руа. Пӧнар бияс ру пырыс муртса тӧдчӧны. Некод некытӧні оз тыдав, сӧмын нора лӧвтӧмъяс кылӧны:... «нянь», «кула».

Ме зэв ёна вӧлі мудзӧма, тэрмася гортӧ. Зіля, мед эськӧ некодӧс ог аддзы ни ог кыв. Друг ӧти улича пельӧсын сувтӧдіс менӧ челядь шы:

— Дяденька, нянь...

Ме копыртчи, видзӧдлі сы вылӧ. Ар кӧкъямыса кымын детина, зэв омӧлик, кӧмтӧм, киссьӧм паськӧма. Синъяссӧ сувтӧдӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ.

Аддза — кулӧ нин, коньӧр.

— Мамӧй... вайис грездысь... ачыс муніс...

Ме кывзі сійӧс и ог тӧд вӧлі мый керны.

— Зэв ӧд нин татшӧмыс уна, кытчӧ ме тайӧс вошта? — мӧвпала ачым. — Кулӧ жӧ ӧд нин-а.

Кӧсъя нин вӧлі мунны сэтысь, эновтны кагасӧ, да кылі друг вӧла шы.

— Извозчик!

Вӧла сувтіс.

— Ну миянӧс Новосельскӧйӧдз!

Ме гартышті детинатӧ пальтоӧн да извозчикнас вайӧді гортӧ.

Детиналӧн биалӧмысла яйыс веськыда сотчӧ вӧлі, сэтшӧм пӧсь; садьыс бырласьӧ.

«Тиф», думышті ме. Ӧдйӧнджык мыськи сылысь няйт яйсӧ, пасьтӧді сӧстӧм дӧрӧм гачӧн, водтӧді вольпасьӧ.

Орчча вежӧсын мекӧд оліс пӧрысь пӧчӧ. Ме сійӧс кори пукавны детинакӧд, отсасьны сылы, кор мый ковмас. Сійӧ воис, шогсьыштіс-бӧрдыштіс, кӧсйысис дӧзьӧритны.

Бурдӧдім ӧд ми пӧчӧкӧд Ӧндуӧс (Ӧнду нима вӧлӧма детинаыд).

* * *

Воис тулыс. Вежӧдісны бадь пуяс. Войтыр ловзисны: долыдджык лои налӧн сьӧлӧм вылас. Ӧнду пӧчӧкӧд пукалӧны восьса ӧшинь дорын, сёрнитӧны. Ӧнду юаліс пӧчӧыслысь:

— Регыд нин ме ветлӧдлыныс понда?

— Регыд, Ӧнду, регыд. Микулай Ӧльӧксандрӧвичыд кӧ эськӧ эз вайӧд тэнӧ гортас, кулін ӧд сэки. Му вылад тай бур йӧзыс эм на.

— Мыйла нӧ, пӧчӧ, йӧзыс висьӧны да кулалӧны?

— Сідзи нин енмыс лӧсьӧдӧма... Висьӧмыс и кулӧмыс — ставыс енсянь.

— Ме эськӧ кулі жӧ?

— Кулін дерт.

— Абу тай, сідз кӧ, енмыд бур, пӧчӧ...

— Ланьт, оз позь сідз сёрнитны... Мый тэ, ен тэкӧд?..

— Абу бур, пӧчӧ, абу. Дядьӧ бур: сійӧ бурдӧдіс менӧ. Енмыд некодлы эз отсав, меным ни мукӧдлы.

— Дугды, бур пи, эн сідзи сёрнит. Енмыд висьӧмъяснас тӧдмалӧ миянӧс: радейтам-ӧ ми сійӧс, эгӧ-ӧ вунӧдӧ да. Мыжмӧмъясӧс накажиталӧ.

— Мыжмӧмъясӧс? — нюжа шуис Ӧнду. — Кутшӧм мыжысь нӧ?

— Грекъясысь.

Пӧчӧ пыдысянь лолыштіс, пасъясис.

— Абу бур енмыд, пӧчӧ. Кӧть тэ мый шу, абу бур.

Ме сэки буретш вӧлі сулала ӧдзӧс саяс, кылі став сёрнисӧ налысь. Кор ме пыри на дінӧ, Ӧнду юаліс менсьым:

— Збыльыс ӧд, дядьӧ, енмыд абу бур?

— Мый нӧ тэ сідзи ен йылысь юасян?

— Кӧсъя тӧдны сы йылысь. Сійӧ менӧ тшыгйӧн кӧсйылӧма вины. Дай виис эськӧ, тэ кӧ эн мезды. Меным овны колӧ, ме ог кув...

— Он кув, он. Дыр пондан овны. Ми тэнӧ смерть киысь нетшыштім, ӧні бурдӧдчы. Чӧж вынтӧ. Сэсся велӧдчыны пондан, уджавны.

— Ӧнду, грек тадзи сёрнитны, енмыс лӧгасяс тэ вылӧ, — шуис пӧчӧ вежӧсысь петігас.

Ӧнду видзӧдліс ме вылӧ да юаліс:

— Мыйла нӧ, дядьӧ, йӧзыс кулӧны?

— Куш синмӧн аддзытӧм микробъяс найӧс виӧны.

— Сюра омӧльясӧн тай ми кодъясӧс шуам?

Менам серамӧй петіс.

— Абу, бобук, некутшӧм сюра омӧльяс, — шуа ме сылы. — Сюра омӧльясыд сӧмын мойдын. Микробъясыд сійӧ куш синмӧн аддзытӧм вывті посни ловъя ловъяс — гагъяс. Найӧ и висьмӧдӧны йӧзтӧ быдсяма висьӧмнас.

— Ачыд шуан, вывті посниысла пӧ оз тыдавны найӧ-а, кыдзи нӧ эськӧ тӧдмалісны на йылысь?

Ме босьті пызан йӧрысь лупа.

— Видзӧдлы та пыр — шуа Ӧндулы — этійӧ гумага вылас. Тыдалӧ?

Ӧнду чуймис:

— Гумагаыс тай нӧ абу мольыд, мыйыськӧ кыӧма!

— Со ӧд мый аддзин. Тайӧ стеклӧыс шусьӧ лупаӧн, видзӧдантортӧ ыдждӧдӧ дас кык пӧв. Эмӧсь сё пӧв, сюрс пӧв, дажӧ уна сюрс пӧв ыдждӧдӧны. Сэтшӧм лупаясыс шусьӧны микроскопӧн. Висьӧдысь гагъястӧ микроскопӧн видласьӧмӧн и аддзӧмаӧсь.

— Коді микроскопсӧ вӧчӧма?

Ме пукси Ӧнду дінӧ да висьталі сылы Левенгук йылысь.

Кык сё во сайын кымын Голландияын олӧма гӧль детина, Ӧнтон Левенгук. Ичӧтысянь бать-мамыс ыстӧмаӧсь сійӧс уджавны, кынӧмпӧтсӧ корсьны. Ӧнтон медасьӧма уджавны фабрикаӧ.

Сійӧ фабрикаас вӧлӧм вӧчӧны быдсяма клянича дозъяс да ыдждӧдан стеклӧяс. Левенгук велалӧма вӧчны сэні сё пӧв ыдждӧдан стеклӧяс.

— Тэнад стеклӧысь бурджыкӧс? — юаліс Ӧнду.

— Бурджыкӧс дерт. Менам ӧд тайӧ сӧмын дас кык пӧв ыдждӧдӧ, тайӧн микробъястӧ он аддзы. Левенгук стеклӧ пырыд найӧ тыдалӧны нин. Быд прӧст пӧраӧ сійӧ вӧлӧм видласьӧ ыдждӧдан стеклӧнас.

Мый видлалӧма, сэтысь и микробъясӧс сійӧ аддзӧма. Медся уна микроб сылы сюрӧма муысь да морт да пемӧсъяс сітысь-кудзысь. Ӧтчыд сійӧ видлалӧма пинь вывсьыс вуштыштӧм няйтсӧ да сы мында микроб сэтысь аддзӧма, лыддьыныс абу вермӧма.

— Воманым, инӧ, микробъясыс эмӧсь? — чуймӧмӧн юаліс Ӧнду.

— Зэв уна. Медся нин, кодъяс пиньсӧ оз весавны.

— Мый найӧ керӧны сэні?

— Уджыс налӧн уна пӧлӧс. Кодсюрӧ на пиысь пиньястӧ сісьтӧны, кодсюрӧ писькӧдчӧны-висьмӧдны йӧзӧс, а мукӧдыс и бур вӧчӧны: отсалӧны небзьӧдны кизьӧртны сёян.

— Кыдзи нӧ эськӧ найӧ вирас вермасны веськавны?

Тэнад коркӧ вом пытшкӧсыд либӧ кывйыд лыӧн гыжйыссьыліс эз?

— Гыжйыссьыліс. Ӧтчыд дажӧ кывйӧс вирӧдз курччылі.

— Сійӧ и эм. Вом пытшкӧсын, инӧ, дойяс овлӧны. Дойыд кӧ лоӧ, сэки микробъяслы зэв кокни вирад пырны. Бур микробъяс кӧ дояд веськаласны, лёкыс наысь немтор оз ло: дойыд регыдӧн бурдас. А лёк вӧчысьяс кӧ веськаласны, сэки омӧль. Бактерияыд...

— А мый но сійӧ бактерияыс лоӧ? — торкис менӧ Ӧнду.

— Бактерияыс микроб жӧ. Микробъясыд уна пӧлӧс. Эмӧсь палич кодьяс, сяр кодьяс, сунис пом кодьяс да мукӧд пӧлӧс. Бактерияӧн шусьӧны дженьыдик палич кодь микробъяс.

— Мый вермас вӧчны сійӧ бактерияыс? — бара юаліс Ӧнду.

— Зэв лёк тор. Босьтам со мый. Муын эм уна кокач (писти) нима бактерия. Сійӧ кӧ кӧласяс (кутчысяс) киад, а киад эмӧсь дойяс, гыжнаяс, — сэті бактерияыс пырас вирӧ. Киӧ кӧласьны налы зэв кокни: кияснымӧс ми видзам няйта, шоча мыськам. Вирӧ веськалӧм гагъяс висьмӧдӧны мортӧс; сійӧс биалас, кынтыны пондас, пупышъяс чеччаласны.

Пупышъясыс вежӧдасны, пондасны сісьтыны мортлысь яйсӧ: быдсӧн гуӧн гӧптӧн сісьталас. Мортлӧн чужӧмыс серӧссьӧ. Дерт кӧнкӧ аддзывлін сера чужӧмаясӧс?

— Чуньыд кӧ нӧ либӧ вундысяс, дойсӧ оз жӧ позь муавны?

— Тэ муавлывлін?

— Муавлывлі. Ми пыр сідзи бурдӧдчам: войдӧр дой вылас му пуктам, сэсся рузумӧн кӧрталам сэті.

— Бурдӧ дойыс?

— Бурдӧ.

— Оз жӧ кӧ пыр-а. Ӧтчыд, удайтчас да, бурдас-а, мӧдысь и оз. Тэнад дойясыд эз ӧдлывлыны?

— Кутшӧм али эз. Дон гӧрдӧдасны, сэсся вежӧдӧны: уна ор чукӧрмас. Ёна и висьӧ сэки, быдӧн ёвкйӧдлӧ. Ӧтчыд кокӧ мыль петаліс, ёна и висьӧдіс. Больничаын сэсся бурдӧдісны, вундісны сійӧс.

— Со ӧд. А мылльыд микробъяс вӧсна жӧ лоӧ. Микробъясыс веськалӧны дойӧ муӧн либӧ няйт ваысь. Асьныс гӧгрӧсӧсь, сяр кодьӧсь, шусьӧны коккиясӧн. Ӧнду, сэтшӧм лёк вӧчысь гагъясысь оз сӧмын висьмыны, найӧ уна йӧзӧс виӧны. Сы вӧсна дойястӧ некор оз ков муавны ни саавны, дажӧ няйт рузумӧн кӧртавны. Няйтыд лёк вӧчысь гагъясыдлы ёна муса.

— Миян грездын ӧти пӧчӧ бурдӧдалӧ дойяссӧ дой вылас молитваяс вашкӧдӧмӧн да чераньвезйӧн. Чераньвезсӧ ен джаджйысь, ен сайысь босьтӧ.

— Сы вӧсна и уна кулысь миянын, Роч муын, велӧдчытӧм пӧчӧяс бурдӧдчӧны да. Вывті нин уна челядьӧс найӧ виӧны. Тэ коркӧ мытӧн висьлін эн?

— Висьлі. Гырдӧн быдӧн муніс.

— Сэтшӧм висьӧмсӧ докторъяс шуӧны дизентерияӧн. Сійӧ висьӧдан гагъясысь жӧ лоӧ. Дизентерияӧн медъёна висьӧны да кулӧны челядь. Кытысь эськӧ, чайтан, тайӧ висьӧмыс веськалӧ пытшканым? Бара жӧ муысь, няйт ваысь да. Медся ёна гырд мытӧн висьӧдысьяс радейтӧны няйт да сісьмӧм ва (пыш тыяс, сёй гуяс да мукӧд сулалан ва). А ті жар дырйи пыр сёй гуясын да ва гуранъясын уялад, нӧшта юанныд на няйт васӧ. Сідз ӧд?

— Сідзи.

— Сэтшӧм ваысь тэнад и мукӧд челядьлӧн кынӧмъясыд висьмӧны, гырдӧн пондас мытитӧдны. Висьӧдысь гагъяслы кынӧманыд ещӧ лӧсьыд, бурджык няйт ваын серти: сёян тырмымӧн. А челядьлы сэки зэв сьӧкыд: кынӧм орйӧдлӧ-висьӧ. Унаӧн кулӧны. Мытыд оз сӧмын челядьӧс, но и гырысьясӧс висьӧдӧ. Висьӧмыс зэв вуджана; ӧтилы кӧ кӧласяс, висьмасны и мукӧд,

— Мыйла нӧ сідзи? — юаліс Ӧнду.

— Сы вӧсна, мый мытӧн висьӧдысь гагъяслӧн эмӧсь бур отсасьысьяс висьӧмсӧ разӧдны: гутъяс, тойяс, пытшъяс, лудікъяс, тӧрӧканъяс да мукӧд.

Ӧнду шпыньмуні..

— Тӧдан найӧс?

— Тӧдтӧг ӧд ог ов, дерт тӧда.

— Найӧ и разӧдӧны висьӧмсӧ, вуджӧдалӧны ӧти вылысь мӧд вылӧ.

— Кыдзи нӧ вуджӧдӧны?

— Зэв кокниа. Гутъясыд быдлаті лэбалӧны, гожӧмъясын керка картаыд наӧн тыр. Пуксьыласны найӧ закодъясын морт сіт вылӧ, сітӧсьтасны бордъяссӧ да кокъяссӧ, сэсся лэбзьӧны морт вылӧ, нянь вылӧ, сёян-юан вылӧ. Быдлаӧ, кытчӧ инмӧдчыштласны, сітӧсьтӧны да лякӧсьтӧны нужникысь вайӧм сітнас. А сійӧ сітас тырыс синмӧн аддзытӧм посни гагъяс. Мортыд лякӧсьтӧмсӧ ёна ичӧтысла оз казяв, сёяс няньтӧ-йӧвтӧ дай висьмас. Войясын гутъясыд нырӧ и вомӧ пырӧны, веськыда пытшкӧсад висьӧмсӧ пыртӧны. Тӧрӧканъяс сэтшӧмӧсь жӧ. Тойяс, лудікъяс да номъяс нёняласны висьысьлысь вирсӧ, сэсся курччалӧны дзоньвидзаясӧс, висьмӧдӧны найӧс.

— Да, — довкнитіс юрнас Ӧнду, — ме эг на и тӧдлы, мый мортлӧн сэтшӧм уна лёк вӧчысь.

— Микробъяс пиад эмӧсь лёк вӧчысьяс мортлы, эмӧсь и бур вӧчысьяс.

— Кодъяс нӧ бур вӧчысьясыс?

— Кодъяс лӧсьӧдӧны мортлы да кывтӧм пемӧсъяслы сёян, отсасьӧны вердчыны быдманторъяслы да виалӧны мортлы лёк вӧчысь микробъясӧс.

— Сэтшӧмъяс эмӧсь и?

— Эмӧсь.

— Ме некыдзи ог гӧгӧрво, мыйла ми найӧс ог аддзӧ. Найӧ быдмӧны?

— Быдмӧны. Сӧмын оз вермыны сы ыдждаӧдз быдмыны, медым аддзыны найӧс куш синмӧн видзӧдӧмӧн. Кор найӧ вывті уна рӧдмасны, олӧны чукӧръясӧн, кыдз быттьӧ сиктъясӧн. Сэтшӧм чукӧра оланін налӧн унаысь овлӧ няньын, яйын, йӧлын, сурын, вом пытшкын (вом пытшкӧс висигӧн). Сійӧ либӧ кень кодь, либӧ вӧсньыдик бак. Аддзывлін?

— Аддзывлі, буракӧ.

* * *

Ӧтчыд асылын водз меным кажитчис быттьӧ Ӧнду оз узь, здычкӧ. Ме муні сы дінӧ. Менам воӧмӧй сылы лои зэв любӧ, гораа шуис:

— Дядьӧ, кутшӧм вӧт ме вӧталі.

— Кутшӧмӧс нӧ? — юалі ме.

— Ме вылӧ быттьӧ микробъяс гутъяс моз лэбӧны, зільӧны менӧ курччыны.

— Дитяӧй, микробъястӧ ӧд куш синмӧн он аддзы.

— А ме аддзылі. Найӧ сэсся омӧльясӧ пӧрины, бӧжаӧсь, сюраӧсь лоины.

— Некутшӧм омӧльяс, Ӧнду, абу, весь тэ на йылысь сӧран. Коді тэныд на йылысь висьталіс?

— Поп. Ӧтчыд ме поп град йӧрас сёркнила пыри. Сійӧ казялӧма менӧ дай кутіс. Пельӧд нетшкис, шуӧ: «Таысь ещӧ тэнӧ омӧльяс люкаласны. Найӧ ӧд, кӧть оз тыдавны-а, эмӧсь, сюраӧсь дай бӧжаӧсь». Збыльысь, дядьӧ, эмӧсь?

— Абу, Ӧнду. Став сёрниыс омӧльяс йылысь абу ина. Тэ эн мӧвпав на йылысь. Омӧльястӧ эскӧны сӧмын пемыд , велӧдчытӧм йӧз.

— Попыс ӧд абу велӧдчытӧм, абу йӧй морт?

— Омӧльяслы кӧ эскӧ, дерт, инӧ, абу тыр прӧсуж морт, абу велӧдчылӧма ни. Ме думысь кӧ, некутшӧм омӧльлы сійӧ оз эскы, сӧмын пӧрйӧдлӧ йӧзсӧ. Энлы, ме висьтала тэныд ӧти вӧвлӧмтор йылысь, Италияын вӧлӧма, абу Роч муын. Итальянечьяс, миян моз жӧ велӧдчытӧмӧсь, ёна на эскӧны быдсяма нинӧм абуыслы. Ӧти крестьянин ордын лоӧма «чудеса». Кӧзяйкаыс рытын пыртӧма гӧбӧчас еджыд нянь. (Гӧбӧч стенъясыс вӧлӧм вазьӧны). Мӧд лун асывнас пырас сійӧ гӧбӧчас да няньыс быттьӧ гырдӧн мавтӧма. Бабаыд повзяс, шыбитас няньсӧ, котӧртас мужикыс дінӧ. Мужикыс локтас, видзӧдлас, — збыльысь няньыс гырдӧсь. «Коді нӧ эськӧ гырдӧсьтіс няньсӧ?» — мӧвпалӧны гозъя. — Гӧбӧчыс томанӧн узис, пыравны сэтчӧ некод эз вермы». Котӧртӧмаӧсь поп ордӧ. Поп кывзӧма «чудеса» йылысь дай шуӧма: «Омӧльяс мавтӧмаӧсь, коді нӧ сэсся. Колӧ найӧс гӧбӧчсьыд вӧтлыны».

Питарелло ордӧ (сідз вӧлӧм шуӧны сійӧ крестьянинсӧ) «чудеса» вылӧ видзӧдлыны волӧмаӧсь уна йӧз: гырысьяс, поснияс, томъяс, пӧрысьяс. Ставныс найӧ, синмӧн видзӧдӧмысь ӧприч, няньсӧ киас босьтлӧмаӧсь, чунь помнас гырдӧсь инсӧ видлӧмаӧсь, нуалӧмаӧсь висьӧдысьяссӧ гортаныс. Кымынкӧ лун мысти грезд кузяас няньясыс да мукӧд сёянъяс гырдӧссьӧмаӧсь. Поп люзьялӧма керкаысь керкаӧ, крестӧн да молитваясӧн омӧльясӧс вӧтлӧма. Абутӧм омӧльястӧ, тӧдӧмысь, абу вермӧма вӧтлыны, сӧмын висьӧмсӧ тшӧтш гортас вайӧма: аслас няньыс гырдӧссьӧма.

Попыд повзьӧма. Повзьӧмаӧсь став крестьянаыс. Няньяс пондӧмаӧсь гырдӧссьыны тшӧтш матігӧгӧрса грездъясын. Пондӧмаӧсь мыждыны енмӧ эскытӧмъясӧс: на вӧсна пӧ сэсся тшӧтш миянӧс енмыс накажитӧ. Гашкӧ эськӧ вирнад найӧ дзикӧдз матайтчисны да, буретш сійӧ кадас доктор Сеттелы сійӧ грездӧд туй лӧсялӧма. Сійӧ, тӧдӧмысь, некутшӧм «чудесалы» эз эскы. Корӧма петкӧдлыны гырда няньсӧ. Вайӧмаӧсь. Сійӧ видзӧдлӧма дай шуӧма: татӧні пӧ некутшӧм вир абу; тайӧ уль руа инын олысь микробъяслӧн краскаыс. Уль руа инын кӧ сёянтӧ видзан, пуксьӧны сэтчӧ микробъяс, сэсянь сэсся разалӧны найӧ мукӧдлаӧ.

Виртӧ молитваӧн да крестӧн вӧтлӧм пыдди сійӧ пондӧма няньястӧ да мукӧд сёянъяс тшынны из тэг сирӧн (истӧг пызьӧн): кӧрт лист вылӧ вӧлӧм пуктас истӧг пызьсӧ дай сотӧ. Сійӧ тшынсьыс микробъясыд кулӧны. Гӧрд чутъясыс сёянъяс вылын вӧлӧмаӧсь синмӧн аддзытӧм гагъяслӧн чукӧра оланінъясыс — позъясыс. Найӧ некутшӧм лёк йӧзлы оз вӧчны. Повзьылӧмаӧсь жӧ ставӧн асланыс пемыдлуныс, тӧдтӧмыс вӧсна. Овлӧ, татшӧмторъясысь пемыдлун вӧснаыс нач мыжтӧм йӧзӧс виасны, куш сы ради, мый найӧс чайтасны висьмӧдысьяснас да.

* * *

Ме казялі, мый Ӧнду менӧ гӧгӧрвоӧ. Сійӧ быдтор йылысь пондіс юасьны менсьым, зілис тӧдмавны тӧдтӧмторъяс. Гежӧдджыка казьтыліс гортса олӧмсӧ-тшыгъялӧмсӧ.

Меным сюри сюрс пӧв ыдждӧдысь микроскоп. Вайи ме сійӧс гортӧ, петкӧдлі Ӧндулы. Сійӧ бура видлаліс сійӧс да шуис:

— Кыдзи нӧ та пыр видзӧдӧны? Ставыс тай нӧ винтъяс да трубаяс?

— Пыр петкӧдла, — шуи ме Ӧндулы. Сувтӧді микроскопсӧ пызан вылӧ, петкӧдлі кулӧм микробъяса стеклӧяс: кык стеклӧ костӧ пуктӧма зэв уна кулӧм, синмӧн аддзытӧм гагъяс (микробъяс), стеклӧяссӧ мӧда-мӧд бердас клеитӧма. Татшӧм стеклӧясыс шусьӧны предметнӧй стеклӧясӧн.

— Видзӧдлы, аддзан он мыйкӧ.

Ӧнду сюся пондіс видзӧдны стеклӧяс вылӧ

— Кутшӧмкӧ чут тӧдчӧ.

— Сэсся нинӧм оз?

— Оз.

— Ӧні сійӧ чутсӧ видзӧдлам микроскоп пыр.

Ме сувтӧді Ӧндуӧс микроскоп дінӧ.

Ӧнду ӧти синсӧ кунис, син пӧвнас кӧсйӧ видзӧдны.

— Эн кунь синтӧ, — шуа ме сылы: — кыкнаннас видзӧд. Аддзан он ӧні мыйкӧ?

— Аддза.

— Мый?

— Паличьяс

— Кутшӧмӧсь?

— Дженьыдӧсь, а эстӧн, со, кузьӧсь.

— Ещӧ мый аддзан?

— Крукъяс, сунис помъяс да.

— Мый тэ аддзан сэтысь, сійӧ ставыс микробъяс. Со ӧд кымын пӧлӧс.

Ме босьті мӧд стеклӧ ловъя рокӧс микробъясӧн.

— Тэ аддзывлін рокӧс?

— Аддзывлі.

— Рокӧсыд ӧд микробъясысь жӧ.

— Микробъясысь?! Лавкаын вузалӧны да? Быдса тув кӧть босьт, сетасны. Менам пӧчӧӧй рокӧссӧ ачыс вӧчӧ, ӧтпырйӧ вӧлі туис тыр вӧчас.

Ме гӧгӧрвои Ӧндулысь шензьӧмсӧ. Сійӧ некыдзи эз вермы вежӧравны, кыдзи синмӧн аддзытӧм микробъясысь туис тыр рокӧс позьӧ аслыд вӧчны, кыдзи позьӧ босьтны найӧс киӧ да лавкаясын вузавны. Ме бара петкӧдлі сылы предметнӧй стеклӧтӧ.

— Мыйкӧ аддзан он?

— Зэв дзоля чут эм.

— Видзӧдлам сійӧ чутсӧ микроскоп пыр. Вай видзӧд, висьтавлы, мый аддзан. Ӧнду первойсяньыс кыкнан синнас заводитіс видзӧдны, эз вунӧд менсьым велӧдӧмӧс.

— Зэв уна посньыдик гадьяс тыдалӧны... оз вӧрны.

— Быд гадь сійӧ микробыд и эм. Гадьясыс топыда мӧда-мӧд бердас ляскысьӧмаӧсь, али костъяс на костын эмӧсь?

— Эмӧсь. Мукӧдыс сэсся мӧда-мӧдыскӧд тывйӧн моз ӧтлаасьӧмаӧсь.

— Ноко бурджыка видзӧдлы, кутшӧмӧсь налӧн йӧртӧдъясыс?

— Сепыс (мешӧк) кодьӧсь. Пытшкас кутшӧмкӧ шыдӧсъяс.

— Найӧ ӧд ловъяӧсь: сёйӧны, юӧны, пиянасьӧны и.

— Мыйла шыдӧсъясыс сэні?

— Найӧ шусьӧны спорыӧн, нянь тусьяс кодьӧсь жӧ. Кор му вылын няньыд быдмас, ӧзимъясыс идзасӧ пӧрӧны, а тусьясыс ловъяӧсь кольӧны. Найӧс чукӧртӧны, видзӧны мӧд кӧдзаӧдз. Вундігӧн да тэчсигӧн уна нянь тусьяс киссьӧны муӧ, веськалӧны пыдӧ. Сэні найӧ тӧвйӧны. Тулысын лым сылӧм бӧрын шонді шонтас мусӧ, нянь тусьясыд чужӧны, выль ӧзим мӧдас быдмыны. Микробъясыд няньыд кодь жӧ быдманторъяс, сӧмын ми найӧс куш синмӧн видзӧдӧмӧн огӧ аддзӧ-а. Микробыс кӧть и кулӧ (кадыс-ӧ воас кувныс, или, гашкӧ, лёк инӧ веськалас да оз вермы овны, шуам, пӧсь ва пиӧ), спорыясыс сылӧн оз кувны, ловъяӧсь кольӧны. Найӧ шензьымӧн винёлӧсь. Пӧсь ва кӧдзалӧм мысти спорыясысь выль микробъяс быдмӧны. Абу быд микроб спорыа. Спорытӧм микробъясӧс спорыа микробъяс дорысь кокньыдджык вины. Бӧръяясыскӧд ёна сьӧкыд косясьны. Дезинфекцияӧн микробъяссӧ виан, а спорыыс налӧн ловйӧн кольӧны, выль микробъяс быдмасны.

— Мый нӧ сійӧ дезинфекцияыс лоӧ?

— Микробъястӧ виӧмыс и лоӧ. Виӧны найӧс уна ног: яда лекарствоясӧн, пӧсь руӧн, пуан ваӧн, биӧн.

— Видзӧдлы, видзӧдлы, мый тыдовтчис! — горӧдіс Ӧнду.

— Мый нӧ?

— Сепыс кодь вылад чирей кайис.

Ме видзӧдлі микроскопӧ. Инаӧн ӧти рокӧс йӧртӧд вылын лоӧма зэв вӧсни кыш пиын ичӧтик зӧртусь кодь мыльк.

— Гарйыс тай, — шуа ме: — йӧртӧдыс пиянасьӧма.

Ӧнду серӧктіс, унаысь шуис: «Йӧртӧдыс пиянасьӧма».

— Видзӧд водзӧ, мый лоас.

— Сійӧ торъяліс йӧртӧд бердсьыс. Тонӧ, тонӧ, ещӧ выль пи чужи. Тонӧ, бара дай... Зэв уна!.. Мукӧдыс ыджыд йӧртӧд бердсьыс оз и торъявны... О, мыйта выль йӧртӧд лои!

Ме бара видзӧдлі микроскопӧ. Выль рокӧс йӧртӧд ина зэв уна, быдса сикт.

— Ӧні висьтав меным, аддзывлін нянь пӧжалӧм?

— Аддзывлі. Войдӧр няньшомӧсӧ кисьтӧны дэбыд ва, сэсся тэчӧны сэтчӧ пызь да ёна гудралӧны, бӧрвылас рокӧсалӧны да бара гудралӧны. Сэсся топыда кӧрталӧны сійӧс да вой кежлӧ пуктӧны паччӧр вылӧ. Войнас няньыс шомӧсас шузьӧ, упйӧдлӧ быдӧн. Сэні сійӧ содӧ, шомӧс дорӧдзыс каяс, унаысь ортсӧ петлӧ. Асывнас няньсӧ суктӧны, лойӧны, сэсся пуктылӧны вӧрзьӧдны (ловзьӧдны). Вӧчаласны няньсӧ да бара ловзьӧдӧны. Сэсся час либӧ дырджык видзӧны пачын. Сы бӧрын няньыд гӧтов, сёйны позьӧ.

— Мыйла нӧ няньсӧ рокӧсалӧны?

— Рокӧстӧгыс ӧд оз шузьы, юмов лоӧ няньыс.

— Мыйла паччӧр вылас узьтӧдӧны няньшомӧссӧ?

— Кӧдзыдінад пӧ оз жӧ шузьы да, сійӧн.

— Ина сідз, Ӧнду. Рокӧстӧг да кӧдзыдінын няньыд оз шузьы. Кӧтастӧ пызьысь гудралӧны, а пызяс эм крахмал. Крахмалсӧ тэ тӧдан?

— Тӧда, аддзывлі.

— Кӧтасын рокӧсыс быдмӧ. Кыдзи быдмӧ, сійӧ тэ ӧні тӧдан. Крахмалыс пӧрӧ сакарӧ, а рокӧсыс сакарсӧ пӧртӧ спиртӧ да углекислӧй газӧ, сэтшӧм газӧ, кодӧн ми огӧ вермӧ лолавны, кодӧс лэдзам быд лолыштӧмӧн ас пытшкысь. Углекислӧй газ зэв омӧль газ: лолыштан кӧ сійӧс (ас пытшкад босьтан), верман кувны. Углекислӧй газ пытшкын весиг би оз вермы ломтысьны, кусӧ. Со кутшӧм чорыд газ вӧлӧм артмӧ рокӧсысь. Сійӧ газыс и кыпӧдӧ, кыдзи ми шуам, ловзьӧдӧ няньтӧ. Пачын, жаринад, ещӧ нин ёна кыпӧдӧ няньтӧ, синмӧсьтӧ сійӧс. Сы вӧсна няньыд небыд лоӧ, лым кодь пуркыд. Тэ казявлін эн, пӧсь няньыд кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс кӧра.

— Зэв чӧскыд. Ме зэв пӧсь няньтӧ радейта.

— Спирт ли, вина кӧр ли кылӧ сэтысь. Тэ кыдзи мӧвпалан, сакарыд спирт кодь абу?

— Спиртыс нӧ сійӧ самӧкур?

— Самӧкурсӧ тӧдан?

— Тӧда.

Самӧкурын спиртыс эм жӧ. Тӧдан мыйысь самӧкурсӧ вӧчӧны?

— Няньысь да сакарысь.

— Сакарыс самӧкур кодь абу?

— Абу. Сакарыс юмов дай чорыд, а самӧкурыс ӧд курыд дай кизьӧр.

— Аддзан, кутшӧм «чудеса» рокӧсыд вӧчӧ: юмовсӧ пӧртӧ курыдӧ. Сэтшӧм вежсьӧмсӧ шуӧны химическӧй реакцияӧн. Сідз кӧ, химическӧй реакцияястӧ вӧчӧны микробъяс. Ӧні ми тӧдны пондім, мый мукӧд микробыс миянлы бур вӧчӧ, бур вӧчысь сійӧ. Сытӧг эськӧ небыд чӧскыд няньтӧ эгӧ и аддзылӧ, эз вӧвны эськӧ сурыд ни, винаыд ни, ырӧшыд ни (сюкӧсь).

Кыдзи нӧ найӧ винасӧ вӧчӧны?

— Винасӧ вӧчӧны виноград ваысь (сӧкысь). Некор эн кывлы Ной йылысь мойд?

— Мойд ӧмӧй сійӧ?

— Мойд. Ёна велӧдчӧм йӧз унатор тӧдмалісны тайӧ мойд серти. Вӧлӧмакӧ, винатӧ зэв нин важ йӧз вӧчлӧмаӧсь. Виноград вотӧсысь виноград васӧ пыдзралӧны кутшӧмкӧ дозйӧ, сэсся оз тупкыны сійӧс, а кольӧны вевттьытӧг. Мыйкӧдыра кад бӧрын ваыс пондас быгзьыны. Сійӧ, уль няньысь моз жӧ, вотӧс ваысь петӧ углекислӧй газ. Доз пыдӧсас пуксьӧ гудыр раб. Виноград ваыс курдӧ, юан кӧ — коддзӧдӧ. Виноград ваысь, инӧ, артмӧма вина. Сідз кӧ, вина вӧчигӧн колӧ сылы шоммыны, шузьыны. А шоммас сӧмын сэки, кор рокӧс микробъяс веськалӧны.

— Сідз кӧ, некутшӧм вотӧс рокӧстӧгыс оз вермы винаас пӧрны?

— Оз. Тшук колӧ, медым ваас рокӧс веськалас. Рокӧстӧгыс найӧ оз шоммыны, оз шузьыны, некутшӧм вина оз артмы.

— Он кӧ нӧ рокӧссӧ кисьт дозъяс, кыдзи сійӧ сэтчӧ ачыс веськалас?

— Зэв кокниа. Найӧ ӧд микробъяс, быдсяма вотӧс вылын пыр тырыс. Гутъяс, номъяс, шуам, пуксьыласны яблӧг вылӧ, кватитасны сэтысь микробсӧ, сэсся лэбзясны да вотӧс ва вылӧ пуксясны. Сійӧ и рокӧсӧссяс, шоммыны мӧдас. Тӧв вотӧсъяс вылысь пӧльтӧ микробъяссӧ, разӧдӧ найӧс му пасьтаыс, — дыр-ӧ нӧ налы юмов ваад ляскысьны?

Ӧнду ланьтіс, немтор оз юав. Чорыда мыйкӧ мӧвпалӧ.

— Мый нӧ тэ думайтан? — юалі ме сылысь.

— Кыдзи тӧдмалісны, мый микробъястӧг винаыс оз артмы?

— Кисьтан кӧ сӧстӧм бутылкаӧ вотӧс ватӧ, бутылкасӧ пробкаалан ватаӧн либӧ сӧстӧм пробкаӧн, сэсся шонтан бутылкасӧ, — васьыс став микробыс кулӧ. Выль микробъяс сынӧдысь пробка пырыс оз вермыны веськавны. Сэтшӧм микробтӧм васӧ кӧть сэсся мыйдыра видз, оз шоммы ни некутшӧм вина сэтысь оз артмы. Ва кисьттӧдзыс тыртӧм бутылкасӧ да пробкасӧ колӧ войдӧр шонтывны пӧсь ру вылын, медым став микробыс на вылысь кулӧ. Ӧти микроб кӧ ӧд кытчӧкӧ коляс, сійӧ зэв ӧдйӧ рӧдмас, артельнад регыдӧн шузьӧдасны ватӧ.

— Спорыясыд нӧ? Найӧ ӧд кольӧны?

— Да, ӧтчыд шонтӧмӧн найӧ оз кувны. Найӧс вины бутылкатӧ колӧ уна пӧв шонтывны. Шонтан сэсся кӧдзӧдан. Кӧдзалӧм ваас спорыясыд выльысь заводитасны быдмыны. Тэ бара шонтан, бара виан кымынкӧ микробӧс. Унаысь сідзи вӧчӧмӧн став спорысӧ позьӧ вины. Вина бутылка кӧ восьсӧн колян, кымынкӧ лун мысти винаыс уксусӧ пӧрас. Вылысыс кеньсялас. Кеньыс сійӧ вина шоммӧдысь бактерия позйыс и эм. Найӧ веськалӧны либӧ сынӧдысь, либӧ гутъяс ваясны. Гутъясыд ӧд быдлаӧ пырӧны.

Йӧлыд сідзи жӧ, вина моз жӧ шоммӧ, пӧрӧ шомйӧлӧ (вылльӧлӧ). Мыйла эськӧ? — Бара жӧ микробъясысь. Эмӧсь аслыссяма йӧв шоммӧдысь бактерияяс. Найӧс позьӧ аддзыны (дерт ыдждӧдан стеклӧӧн-а) скӧт гӧнысь, дозмукысь, сынӧдысь, киысь. Мыссьытӧг кӧ лысьтысьны петан, няйт чуньяссьыд йӧвнас бактерияясыс пожъяссясны пӧдӧнчаад, йӧв пытшкад. Шоныдінын кӧ сэсся сійӧ йӧвсӧ кымынкӧ час сулӧдан, сійӧ шузяс. Медым йӧлыд оз шузьы, колӧ сійӧс шонтывны вата пробкаа бутылкаын. Уна пӧрйӧ шонтылӧмӧн став микробыс йӧвсьыд кулӧ. Сы бӧрын позьӧ видзны сійӧс мыйдыра колӧ, оз шузьы. Ӧні быдлаын тадзи шонтылӧм йӧвтӧ вузалӧны, шусьӧ пастеризованнӧйӧн либӧ стерилизованнӧйӧн. Вузассьӧны топыд пробкаа бутылкаясын либӧ банкаясын. Бактерияяс сынӧдысь ни некытысь оз вермыны веськавны сэтчӧ, сы вӧсна найӧ пыр свежӧйӧсь. Кӧть мыйдыра шоныдінын видз, оз шузьыны. Мыйӧн пробкасӧ перъян, пыр жӧ пырасны сэтчӧ бактерияяс, йӧвтӧ шузьӧдасны.

Татшӧм бактерияяс жӧ шоммӧдӧны капустатӧ. Натӧг эськӧ капустатӧ пыр юмовӧн лои сёйны. Сідзи жӧ шоммӧдӧны пызьысь да чужысь пуӧм ырӧш. Сійӧс шузьӧдны рокӧс пуктӧны, а медым шоммас, лун-мӧд кежӧ кольӧны вевттӧг. Сэтчӧ пырӧны шоммӧдысь бактерияяс, шоммӧдӧны сійӧс.

Со ӧд мыйта бур вайӧ йӧзлы тайӧ бактерияыс. Сійӧ жӧ лӧсьӧдӧ кывтӧм пемӧсъяслы чӧскыд сёян. Вӧчсьӧ сійӧ со кыдзи: уль (свежӧй) турун топыда тэчӧны гуӧ, вевттьӧны пӧвъясӧн, тыртӧны муӧн. Гуас туруныс шоналас, шузяс. Нёль кымын тӧлысь мысти артмас зэв чӧскыд пӧтӧса сёян, силосӧн шуӧны.

— Миян сідзсӧ вӧчӧны жӧ, — шуис Ӧнду. — Сӧмын ме эг тӧд, мый уджалысьясыс сэні бактерияяс.

— Унатор, Ӧнду, бактерияясыд вӧчӧны, сӧмын оз ставныс буртор. Менам этійӧ дӧрӧмӧй (инді дӧрӧм вылӧ) бактерияяс отсӧгӧн жӧ вӧчӧма. Мый тэ шуан та вылӧ?

— Мыйысь нӧ дӧрӧмыд? — юаліс Ӧнду.

— Шабдіысь. Тӧдан шабдісӧ?

— Тӧда, миян сійӧс зэв уна вӧдитӧны. Сӧмын ме ог гӧгӧрво, кыдзи бактерияясыс дӧрӧмсӧ кыӧны?

— Шабдіыд кор воас, колӧ сэтысь кудель торйӧдны, печкыны, кыны, сэсся новлан кӧлуй вурны. Кудель сіыс шабдіад чорыд, рӧшкыд заын (идзасын). Сійӧс торйӧдны микробъястӧг вӧлӧм некутшӧма оз позь.

— Миян торйӧдӧны. Кӧтӧдасны, сэсся зэв кокниа торъялӧ.

— Кӧтӧдныс эськӧ дерт кӧтӧдасны да, сювсьыс шабді сісӧ бактерияяс торйӧдӧны. Микроскопӧн видласьӧмӧн сійӧс аддзӧмаӧсь. Ёна колӧ кыйӧдны бактерияяс удж бӧрся: мыйӧн найӧ сісӧ торйӧдасны сювсьыс, заводитӧны сісӧ сёйны. Сы вӧсна, мыйӧн сиыс пондас кокниа торъявны идзасысь, шабдіыд, инӧ, тыассьӧма, колӧ лэптыны васьыс. Сӧмын крестьянаыд оз тӧдны тайӧс, вывті тыӧдӧны шабдісӧ. Сы вӧсна налӧн кудельыс омӧль лоӧ, оръясьӧ. Бур вӧчысь микробъяс помысь крестьяналы ыджыд бур. Найӧ ӧд весиг няньыдлы быдмыны отсалӧны: сёянсӧ налы лӧсьӧдӧны.

— Кыдзи нӧ сійӧ?

— Мутӧ, мед уна нянь сійӧс ваяс, куйӧдалӧны. Кыдз тэ ногӧн, быдмысь няньясыс вермӧны-ӧ куйӧдсӧ сёйны?

— Ме ог тӧд, — шуис Ӧнду.

— Кыдзи найӧ вердчӧны, мыйӧн сёйӧны?

— Вужнас.

— Вужъясыс кыдзи сёянсӧ босьтӧны?

— Нёнялӧны пӧ мусӧ, мем тай сідзи висьтавлісны-а.

— Збыльысь, вужъясыс нёнялӧны муысь ва. Но ӧд ӧти ваӧн он пӧт, колӧ кутшӧмкӧ сёян. Быдманторъяс олӧны, быдмӧны, сідз кӧ — сёйӧны. Сёяныс налы ваысь жӧ локтӧ. Кутшӧм сёян эськӧ ваын эм? — Да сэтшӧм, коді сорласьӧ сыкӧд, сылӧ ваас, шуам: сакар, сов. Сэтшӧм кизьӧр сёянъяссӧ быдманторъяс кыскӧны ас пытшкас вужъяснас. Сэтшӧм сёянсӧ му пиад микробъясыд и вӧчӧны, шуӧны найӧс нянь вердысьясӧн. Найӧ сісьтӧны куйӧдтӧ, пӧртӧны найӧс уна пӧлӧс пӧтӧса совъясӧ, медъёна селитраӧ. Сійӧ совъясыс сылӧны ваын, ваыскӧд тшӧтш веськалӧны быдманторъясӧ, пӧткӧдӧны найӧс. Куйӧдысь ӧтдор крестьяналӧн уна шыбласъяс овлӧны: трапйӧшойяс, кучик торъяс, ку торъяс, лыяс, чачаяс да уна на мукӧдтор. Тӧлка крестьянин сэтшӧм ковтӧм шыблассӧ кытчӧсюрӧ оз шыблав, а чукӧртӧ ӧтчукӧрӧ, сорлалӧ муӧн, киськалӧ ваӧн, лӧсьӧдӧ микробъяслы сёян. Инаӧн, сэтшӧм чукӧрын микробъясыд тырыс гыӧны. Найӧ сісьтӧны шыблассӧ, пӧртӧны найӧс сьӧд муӧ — перегнойӧ. Сэтшӧм муыс зэв колан крестьяналы.

Медым куйӧдыд да мукӧд сісьмӧм шыбласъяс му пиын пӧрисны селитраӧ, колӧ, мед му питіыс ветліс сынӧд. Сы вӧсна куйӧда муыдлы колӧ лоны посньыдик корйӧгӧсьӧн. Гырысь корйӧга да бус кодь небыд му абу бурӧсь: сынӧдыд сэтшӧм муӧ оз сибав.

Ми ставным тӧдам сісьмӧмтӧ. Шоныдінын кӧ яй куйлас, пондас сісьмыны.

А кыдзи тӧдмавны сісьмӧ оз яйыс? — юалі ме Ӧндулысь.

— Сісь яйыс дука.

— Сідз кӧ, сісь яйысь петӧ дука газ.

— Мортысь кӧ нӧ дук петӧ, сісьмӧ жӧ, инӧ, сійӧ? — торкис менӧ Ӧнду.

— Овлӧ и сэтшӧмтор, ловъя вылысь мортыд сісьмӧ. Унаысь миян гырканым да сювъяным сісьмӧны сёянъяс. Сэки миян пытшкысь петӧны лёк дука газъяс. Сёян сісьтысьясыд микробъяс жӧ. Гырк пытшканым сёян сісьмӧмыд зэв абу бур, ёна торкӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ: сійӧ висьмӧ, вермас дажӧ кувны. Сы вӧсна морт пытшкын олысь сёян сісьтысь микробъястӧ колӧ виавны.

— Кыдзи нӧ найӧс виалан?

— Лекарствоясӧн, либӧ микробъясӧн жӧ: морт пытшкӧ лэдзӧны мукӧд пӧлӧс бактерияяс. Найӧ сэні сёян сісьтысь микробъяссӧ либӧ вынтӧммӧдӧны, либӧ виӧны.

— Кутшӧм микробъясӧс нӧ лэдзӧны?

— Йӧв шоммӧдан микробтӧ эн на вунӧд?

— Эг. Сійӧ йӧвсӧ шомйӧлӧ пӧртӧ.

— Сідз. Шомйӧлысь сёян сісьтысь микробъяс зэв ёна полӧны, вынтӧммӧны, раммӧны. Унджык шомйӧв кӧ сёян, найӧ дзикӧдз бырӧны. Морт пытшкысь лёк дука газъяс дугдасны петны.

Кыдз тэ думайтан, кытысь лоӧны чери-яй либӧ кольк сісьмигӧн лёк, сісь дукыс?

Ӧнду мӧвпаліс недыр дай шуис: «Чери-яйсьыс жӧ и лоӧны, мыйӧкӧ мӧдторйӧ найӧ пӧрӧны».

— Молодеч, Ӧнду, збыльысь сідзи. Микробъяс чери-яйтӧ да, кольктӧ да газӧ, пӧимӧ да ваӧ пӧртӧны.

— Пӧимӧ? Пӧимыс ӧд сӧмын сотчӧм бӧрын овлӧ?

— Бара тэ збыль висьталін: пу сотчас да пӧим кольӧ.

Пӧимыд уна пӧлӧс пӧтӧса солысь артмӧ. Найӧ сылӧны ваын, ваыскӧд тшӧтш веськалӧны быдманторъясӧ, пӧткӧдӧны найӧс. Сы вӧсна пӧимтӧ некор оз ков ортсӧ киськавны, а колӧ чукӧртны да койны сійӧн градъястӧ да муястӧ. Пу либӧ яй сісьмигӧн артмӧны газъяс да кольӧны совъяс, быдманторъяслы колантор. Сы вӧсна сісьмӧмсӧ унаысь шуӧны ньӧжйӧ сотчӧмӧн. Медым сёянъяс оз сісьмыны, найӧс солалӧны либӧ ёна тшынӧны. Сола рӧсолын да бура тшынӧм сёянын сёян сісьтысь микробъяс оз вермыны овны. Солалӧны чери, яй, вый, тшак, ӧгурчи да мукӧд сёянторъяс. Кӧдзыд дырйи сёянторъяс оз сісьмыны. Сы вӧсна тӧлын чери яйтӧ вузалӧны кынтӧмӧн; гожӧмын найӧс видзӧны йи вылын либӧ кӧбрӧгъясын лым вылын. Ӧнду, тэ виричьяс тӧдан?

— Тӧда

— Казявлін эн, кыдзи сэні мукӧддырйиыс куйӧдыс быттьӧ сотчӧ, сэтшӧм шоныд.

— Казявлі. Шоныдыс быдӧн руӧн кайӧ.

— Кысь эськӧ, тэ ногӧн, сэтшӧм шоныдыс сэні?

Ӧнду видзӧдліс ме вылӧ да шуис:

— Микробъяс вӧчӧны.

— Сідзи, Ӧнду, збыльысь микробъяс сэні уджалӧны. Со кымын пӧлӧс удж микробъяслысь ми ӧні тӧдам. Сӧмын эн вунӧд: шоммӧдысьяс, сотысьяс, сісьтысьяс, селитра вӧчысьяс да мукӧд абу ӧти пӧлӧс микробъяс, ставныс найӧ аслыссямаӧсь, сӧмын ассьыныс уджсӧ вӧчӧны. Унаысь овлӧ сідзи: ӧти пӧлӧсъяс вӧчасны ассьыныс уджсӧ, сэсся мӧд пӧлӧсъяс найӧс вежӧны, на бӧрын — коймӧдъяс, сідз водзӧ. Тӧдысь морт, ковмас кӧ, микробъяслысь уджсӧ вермӧ дугӧдны: кынтас либӧ лекарствоясӧн виас найӧс. Мӧдарӧ, колӧ кӧ налӧн уджалӧмыс, — тшӧктӧ уджавны, тшӧктӧ вайны овмӧсӧ бур.

Ме лӧсьӧді видзӧдны да кыйӧдны ӧшалан войт ловъя холера микробъясӧн.

— Аддзан кляничаяс костсьыс войтсӧ? — юалі ме Ӧндулысь.

— Аддза.

— Ӧні сы вылӧ видзӧдлы микроскоп пыр.

Ӧнду пондіс видзӧдны.

— Ой, мыйта кузь бӧжа, шмака юра гагйыс сэні! Зэв ӧдйӧ тювкъялӧны ваӧдыс, бӧжъяснас легӧдӧны. Кодъяс нӧ татшӧмъясыс?

— Тайӧ — холера гагъяс (вибрионъяс), холераӧн висьӧдӧны. Бӧжъяссӧ налысь шуӧны жгутикӧн, найӧ отсӧгӧн гагъясыс ветлӧны.

— Мукӧдыслӧн бӧжыс кыкнанладор помас.

— Видзӧд, видзӧд бурджыка.

— Ой, гагъясыс шӧри орласьӧны!.. Зэв унаӧн лоины!

— Тӧдвылад, Ӧнду, вайӧд жӧ: рокӧс вылын вӧлі лоӧны гаръяс, а тані, со, холера гагъясыд шӧри торъялӧны, пӧлалӧны, кыдзи шуасны. Сідзи найӧ рӧдмӧны-паськалӧны. Быд гагйысь войдӧр лоӧ кык том гаг. Найӧ овмӧдчӧны, босьтӧны ваысь сёян, неуна быдмыштӧны, сэсся кыкнанныс асьныс пӧлалӧны, лоӧны нин нёль гаг. Холера гагъяс дженьыд нэмаӧсь: олӧны сӧмын кызь-комын минут. Сідз кӧ, быд час джынйӧн быд гагйысь кык гаг артмӧ. Тырмымӧн кӧ эськӧ налы сёяныс вӧлі, да некод кӧ эз виав найӧс, найӧ эськӧ мутӧ ставнас тыртісны, йӧзлы да кывтӧм пемӧсъяслы некӧн лои овны. Ладнӧ микробъясыдкӧд пыр ыджыд вен мунӧ: йӧзыд виалӧны найӧс лекарствоясӧн, сӧстӧма олӧмӧн да. Сӧстӧма олӧмыд лёк вӧчысь гагъяслы зэв мустӧм. Сӧстӧма да пелька оланінын лёк вӧчысь гагъяслы сёяныс оз сюр, тшыгла лоӧ кувны. Висигъясӧн, медся нин вуджана висьӧмъяс ветлігӧн, ёна сӧстӧма колӧ овны. Оз ӧд весь сӧстӧмлунтӧ дзоньвидзалун мамӧн шуны. «Сӧстӧма кӧ пӧ олан, дзоньвидза лоан». Холера да кынӧм висьӧдан тифъяс дырйи некутшӧма оз ков юны пузьӧдлытӧм ва, висьӧдысь гагъясыс ваын олӧны да. Ныр вомтӧ да киястӧ ёна тшӧкыда колӧ мыськыны. Чуньтӧ вомад некутшӧма оз позь сюйны. Микробъяс ёна кулӧны шондіысь. Сы понда колӧ, мед керкаыд югыд вӧлі. Оз весьшӧрӧ шуны, кытчӧ пӧ шонді югӧр оз пырав, сэтысь висьӧм оз петав. Сар дырйи рабочӧйяс оліс ны уль руа, пемыд, няйт, дзескыд патераясын, гӧбӧчын моз. Сы вӧсна на пӧвсысь уна кулысь пыр вӧлі. Мед ёна куліны чахоткаӧн, или туберкулёзӧн, кыдзи ещӧ сійӧс шуӧны. Тэ ӧні, Ӧнду, тӧдан, мый висьӧмъясыд лоӧны микробъясысь, тӧдан, мый найӧс зэв кокни кӧлавны мӧда-мӧдлы. Медым видзчысьны висьӧмъясысь, висьысьясӧс дзоньвидзаясысь колӧ видзны торйӧн. Оз ков сёйны накӧд ӧти бекарысь (тасьтіысь), ӧти паньӧн. Кутшӧмкӧ тоша дядьӧ, шуам, окалӧ кагаӧс. А мыйта быдсяма сикас микробъяс сійӧ тошкын да ускын, лыдтӧм-тшӧттӧм ӧд! Сійӧ зэв кокниа окалӧмнас вермас висьмӧдны кагасӧ скарлатинаӧн, мытӧн, холераӧн да мукӧд сэтшӧм висьӧмъясӧн. Висьӧмъяс ветлігӧн окасьӧм кодьыд жӧ лёк киасьӧм (киӧн здоровайтчӧм). Сідз кӧ, оз ков окасьны ни киасьны, дзоньвидзаджык лоан. Висьӧм ветлігӧн попъяс люзьялӧны дариӧн, разӧдӧны висьӧмсӧ керкаысь керкаӧ. Висьӧм лӧньӧдӧм пыддиыс найӧ ӧтарӧ паськӧдӧны сійӧс, дзоньвидзаяссӧ висьмӧдӧны. Уна ногӧн висьӧмъяс разалӧны, а медся ёна вичко пыр. Енмӧс эскысь йӧз висьысь керкаысь мунӧны вичкоӧ, нуӧны сьӧрсьыс уна висьӧдан гагъясӧс. Мунігас да вичкоас сулалігӧн найӧс пыркӧдӧны ас вывсьыс. Унаӧн даръясьӧны, дарйӧдӧны тшӧтш челядьӧс. Кутшӧм висьӧмӧн висьысьяс сэні абу: биа висьӧмаясыд и, скарлатинааясыд и, чахоткааясыд и, чиреяыд и — быдсяма висьысьыс. Поплы сійӧ ставыс веськодь, медтыкӧ йӧзыс вичкоас унджык воліс да унджык докод сылы вайисны. Висьысьяссӧ и дзоньвидзаяссӧ, гырысьӧс и дзоляӧс паньӧдӧ сійӧ ӧти паньӧн, ӧти дозйысь (дари доз), чышкӧ быдӧнлысь вомсӧ ӧти чышъянӧн. Висьысьяслӧн микробъясыс кольӧны дари паньӧ, вом чышкӧдӧ. Поп паньнас гудралас бекарас, лэдзас сэтчӧ висьӧдысь гагъясӧс, сэсся тшыкӧдӧм даринас паньӧдас дзоньвидзаяссӧ, гагйӧсь чышъяннас чышкыштас налысь вом дорсӧ. Висьысьыс кӧ этша на вӧлі, поп даринас уна содтас найӧс. Сы вӧсна висьӧмъяс ветлігӧн некутшӧма оз ков вичкоӧ ветлыны, нӧшта нин даръясьны.

Ме тэныд висьтавлі Левенгук йылысь. Ӧні висьтала мӧд ёна велӧдчӧм морт йылысь. Шуӧны сійӧс Пастерӧн. Сійӧ нэм чӧжыс кыйӧдіс да велӧдіс микробъяс, индіс йӧзлы лёк вӧчысь микробъясысь янсӧдны бур вӧчысь микробъясӧс, велӧдіс видзчысьны вуджана висьӧмъясысь.

Пастер восьтіс пистиасьӧм. Сійӧ казялӧма, кодкӧ кӧ пӧ кутшӧмкӧ вуджана висьӧмӧн ӧтчыд висяс, сійӧс сійӧ жӧ висьӧмыс мӧдысь зэв гежӧда висьӧдӧ. Сы понда Пастерыд нарошнӧ пондӧма висьӧдавны йӧзсӧ, висьӧдысь гагъяссӧ дзоньвидза морт пытшкӧ лэдзны или пистиавны, кыдзи ми шуам. Висьӧдалӧма сійӧ зэв видзчысьӧмӧн, ньӧжйӧникӧн. Вӧлӧм кулӧм либӧ вынтӧм нин висьӧдысь гагйӧс лэдзас морт пытшкӧ, морттӧ сыысь неуна висьӧдыштас дай бурдас сійӧ. Мӧдысь сэсся, кор пондас сійӧ висьӧмыс ветлӧдлыны, пистиа мортад сійӧ оз вермы кутчысьныс, мортыд мынас висьӧмысь. Пастерлысь пистиасьны велӧдчисны и мукӧд. Ӧні пистиалӧны йӧзӧс пистиысь (кокачысь), холераысь, тифысь да уна на мукӧд пӧлӧс висьӧмъясысь. Пистиысь (кокачысь) пистиалӧны ӧні быд гырысьӧс и дзоляӧс. Висьыштасны найӧ этшаник дай бурдасны, оз ков повны мӧдысь пистиӧн висьмӧмысь. А важӧн мыйта йӧз писти помысь кувлі!

Пастер велӧдіс пистиавны йӧзӧс йӧй пон курччалӧм бӧрын йӧймӧмысь. Понъяс йӧймӧны аслыспӧлӧс микробъясысь. Сійӧ висьӧмысь ӧні некыдзи на оз кужны бурдӧдны. Сӧмын наӧн курччалӧм мортсӧ кӧ пистиалан, видзан кулӧмысь.

Пастер жӧ велӧдіс миянӧс операция водзын став струментсӧ, дозъяссӧ, ватасӧ, бинтъяссӧ, пуртъяссӧ да мукӧдӧс, весавны шонтӧмӧн (пӧсь сынӧдӧн, либӧ пӧсь руӧн, либӧ би вылын), мед пӧ став микробыс сэтысь кулас. Струментъясыд да дозъясыд кӧть кутшӧм еджыдӧн да сӧстӧмӧн кажитчӧны, микробъясыд сэні пыр эмӧсь.

Со ӧд, Ӧнду, кутшӧм вына наукаыд. Тэ ӧні унатор на он вермы гӧгӧрвоны; он гӧгӧрво, кутшӧм химическӧй вежсьӧмъяс вермӧны вӧчны микробъяс. Но нинӧм, быдмыштан, ёнмыштан, пионерӧн лоан, пондан велӧдчыны. Сэки тэныд ставыс гӧгӧрвоана лоӧ, быттьӧ ставыс син водзад вӧчсьӧ.

* * *

Ӧнду пырис пионерӧ, велӧдӧ мекӧд химия. Ми пукалам Сьӧд саридз берегын, сёрнитам куш синмӧн аддзытӧм олысьяс йылысь му вылын да ваын. Арся рыт шоныд. Саридзыс гыа. Берег пӧлӧныс гыясысь еджыд быг.

— Дядя, тэ кӧсйин меным висьтавны еджыд гӧгыльяс йылысь вирын, — шуис Ӧнду. Еджыд быгъясыд тӧд вылас вайӧдӧмаӧсь сёрни вир еджыд гӧгыльяс йылысь.

— Вай сёрнитыштам. Тэ ӧні тӧдан, мый вирын эмӧсь еджыд гӧгыльяс. Кор вирӧ веськаласны кутшӧмкӧ лёк вӧчысь микробъяс, еджыд гӧгыльяс уськӧдчӧны на вылӧ, лыбӧ на костын кось. Микробъясыс кӧ этшаӧн, еджыд гӧгыльясыс пыр и босьтасны найӧс кытшӧ да сёясны ставсӧ. Унаӧнӧсь кӧ найӧ да вир гӧгыльясысь ёнӧсьджык, найӧ вирын ӧдйӧ рӧдмӧны, паськалӧны туша кузяыс, висьмӧдӧны морттӧ. Еджыд гӧгыльяслы отсасьӧ доктор лекарствоясӧн, виӧ микробъясӧс, видзӧ мортӧс кулӧмысь.

— Ой, мый ме аддза, дядя! — горӧдіс Ӧнду. — Тонӧ, быгъяс, лӧз да виж бияс. Гы вылас, тонӧ, эмӧсь и... эстӧн, со, водзын и. Саридзыс, дядя, сотчӧ!

— Кыдз тэ думайтан, мыйысь эськӧ сійӧ биясыс? — юалі ме Ӧндулысь.

— Ме ногӧн кӧ, синмӧн аддзытӧм ваын олысьяс сотчӧны.

— Збыльысь, тайӧ — югъялан бактерияяс. Найӧ ӧні зэв ыджыд удж вӧчӧны, сынӧдысь босьтӧны ас пытшкас кислород. Тэ ӧд, мый лоӧ кислородыс, тӧдан?

— Тӧда. Кислород да азот сынӧдынӧсь. Кислороднас ми лолалам. Сійӧ весалӧ, выльмӧдӧ миянлысь вирнымӧс: лӧзысь пӧртӧ гӧрдӧ. Кислородын вермӧ сотчыны донӧдӧм кӧрт.

— Тайӧ бактерияяскӧд сідзи жӧ. Налӧн миян кодь да кывтӧм пемӧсъяслӧн кодь вирыд абу, эм аслыссяма ва. Сійӧ миян вир моз жӧ пыр выльмӧ (окисляйтчӧмӧн велӧдчӧм йӧз шуӧны). Сыысь миян вирным гӧрдӧдӧ, а бактерияяслӧн кизьӧр торйыс югъялӧ. Сійӧ югыдыс абу инаӧн сотчӧм, а аслыспӧлӧс краска, кӧдзыд би.

— Ме быд пӧлӧс би чайтлі пӧсьӧн, — мӧвпалӧмӧн моз шуис Ӧнду.

— Со ӧд, Ӧнду, кутшӧм чудесаяс вӧчӧны синмӧн аддзытӧм олысьясыд.