ЭН ЭСКӦЙ НИНӦМ АБУӦ

Кыдзи йӧз висьӧны да кулӧны аслас велӧдчытӧмысла да нинӧм абуӧ эскӧмысла.

Сиктъясын ӧнӧдз на йӧз кутчысьӧны важ омӧль оланногӧ: бурдӧдчӧны «тӧдысьяс» ордын, эскӧны «вӧрсаясӧс», «олысяӧс». Сійӧ ставыс сы понда, мый сар дырйи крестьянаӧс наросьнӧ эз велӧдны грамотаӧ, кутісны пемыдӧн. Весиг ӧд сэки сиктъясӧ ыстӧны вӧлі сӧмын сэтшӧм нигаяс, кӧні гижӧма кыдзи чӧла, ланьтӧмӧн овны, эскыны енъясӧс, радейтны саръясӧс да на дор сулавны.

Медся уна велӧдчытӧмыс нывбаба. Сы вӧсна ӧнӧдз на сиктъясын уна быдсяма сикас поверйӧ. На йылысь и кутам гижны тайӧ нигаын.

Ӧнӧдз на крестьяналӧн олӧм абу бура лӧсьӧдӧма, ёна на налы сьӧкыда овсьӧ. Керкаяс посниӧсь, пемыдӧсь, няйтӧсь. Ӧткымынлаын керкаясас йӧзыскӧд тшӧтш олӧны куканьясыс и, баляясыс и, порсьпияныс и. Узьлӧны семьякодьыс ставныс ӧтчукӧрын, уджалан паськӧмнас. Сы вӧсна керкааныс няйт, лёк дук. Няйтысь чужӧны тойяс, лудікъяс; няйта олӧмла лоӧны быдсяма висьӧмъяс: лӧмӧссьӧм, лудӧм, син висьӧм да мукӧд. Бурдӧдчыны некор, пыр шуӧны, гашкӧ сідз бурдас. Бурдӧдчӧм йылысь, висьӧмъяс йылысь нигаяс эз вӧвны, да кӧть и вӧліны, лыддьыныс эськӧ некодлы вӧлі. Велӧдчӧм, бурдӧдны кужысь морт маті гӧгӧрын абу. Эмӧсь сӧмын «тӧдысьяс», попъяс да, дай сійӧ на дінӧ мунӧны кор дзик нин матӧ воасны. Вот татшӧм няйта, дурка, гӧля, пемыда олігас, гӧбӧч стен тшаксялӧм моз жӧ, быдмӧны, паськалӧны быдсяма поверйӧыс, нинӧм абу мойдкывйыс.

Висьмас кӧ кодкӧ семья пытшкысь, кытчӧ, код ордӧ мунан, мыйӧн бурдӧдчан?

Мунӧны «тӧдысь» ордӧ. Сійӧ шӧпчитас мыйкӧ, мыйкӧ пуктас висян инӧ; ӧдзӧс вуг мыськӧм ваӧн либӧ шом пыр лэдзӧм ваӧн висьысьӧс юктӧдас, пызъяс. Бурдас висьысь, — бур; кулӧ, — сылы пӧ сідзи ен шуӧма.

Кывтӧм пемӧсъяс кутасны омӧльтчыны, оз сёйны, мӧсъяс йӧв чинтӧны, вӧраясыс налӧн косьмӧны, вӧв кутас чотны, — пемыд войтыр шуӧны: олысяыс пӧ найӧс оз радейт, мӧслысь йӧвсӧ нёнялӧ, вӧлӧс войбыд гуляйтӧдӧ.

Мыйта быдсяма шогсӧ, зык-шумсӧ, уронсӧ терпитӧ крестьянин аслас велӧдчытӧмла, пемыдлунла.

Медъёна дерт велӧдчытӧмла быд лёкыс инмӧ челядьлы. Чужӧ зэв зумыд, крепыд, дзоньвидза кага. Сылы медводдза лунас жӧ сюйӧны вомас рузум нёнь, рудзӧг нянь аклялӧмаӧсь да. Сэсся быдмигчӧжыс сідзи тшӧтш вердӧны. Пӧрысьяс шуӧны: «Мам йӧлыд пӧ кагаыдлы этша; кутшӧм пӧтӧс сэні сӧмын ва да; тэ сылы няньтӧ курччышт да сюйыштав вомас, роктӧ либӧ ли, — сыысь кагаыд ёнмӧджык; мам йӧв вылын видзигӧн кагатӧ тшыгйӧн мӧритан». Мам кывзӧ налысь, вердӧ кагаӧс рузум нёньӧн, аслас эськӧ нёньясыс йӧлысла пӧльтчӧмаӧсь, потны кӧсйӧны.

Сюялас мам ладенечлы курччалӧм нянь вомас, а сійӧ оз на вермы нянятортӧ сёйны. Сы вӧсна аклялӧм няньыс комӧкъясӧн куйлӧны кага сювйын, сісьмӧны сэні, шоммӧны. Кынӧм дундӧ, барабан кодь чорыд лоӧ. Кагалы делӧ, кынӧмсӧ орйӧдлыны-вундавны кутас. Сійӧ горзӧ, пессьӧ, чужъясьӧ.

— Вомдзалӧмаӧсь кагатӧ, — шуӧны пӧчьяс: — колӧ пызйыны ӧдзӧс вуг мыськалӧм ваӧн.

Пызйӧны, шӧпчитӧны, ки-кок мурталӧны. Митрӧпан «угодник» вӧньӧн вӧньӧдлӧны, — сэсся пыр жӧ нянь акыль вомас сюйӧны. Сідзи видзӧмысь кага ещӧ ёна омӧльтчӧ, йӧв сёйны оз вермы, сійӧ бӧр петӧ горзьӧдлӧмӧн.

— Тайӧс пӧсь пывсянын колӧ пывсьӧдны, — шуӧны пӧчьяс.

Пывсьӧдасны, петкӧдасны сэтысь кагаӧс ӧдва ловъяӧн, горзыныс нин оз вермы. Пӧрысьяслы любӧ, жеръялӧны:

— Со ӧд и ланьтіс. Ӧні сэсся бурдас нин.

Кага оз бурд. Пывсян жарысь палялӧм бӧрын сійӧ выльысь чужъясьӧ-бӧрдӧ. Мамлы тшӧктӧны юктӧдны кагаӧс мыйӧн сюрӧ. Мам юкталӧ, мукӧддырйи, тӧдтӧгыд, весиг кулан зелляӧн. Сы понда кага жугыльмӧ, омӧля сёйӧ, ньӧжйӧ быдмӧ, сылӧ сись моз — кулӧ. Мам бӧрдӧ, шогсьӧ. Сійӧс бурӧдӧны пӧчӧяс: «Эн бӧрд. Том на ӧд тэ, выльӧс ваян».

Нянь акыльысь да кыдзсюрӧ мыйӧнсюрӧ вердӧмысь нёньпом кагаяслӧн овлывлӧны со кутшӧм висьӧмъяс: вом пытшкӧс чветитӧм, — вом пытшкӧсыс ставыс еджыд; зыньгӧм висьӧм, — кага омӧль, блед, ӧдва ловъя, да английскӧй висьӧм — рахит, велӧдчӧм йӧз ногӧн кӧ.

Ваясны кагатӧ больничаӧ, разясны няйт рузумтӧ, — мыччысьӧ докторлы ичӧтик, омӧлик, коньӧркодь ловъя лов. Видзӧдныс сы вылӧ сьӧкыд, полана. Чужӧмыс ичӧтик, чукыра; ки-кокъясыс плеть кодь вӧсньыдикӧсь; рушкуыс зэв ыджыд, барабан кодь. Зэвтчӧм кынӧмас тӧдчӧ став сӧныс. Синъясыс гырысьӧсь, паськыдӧсь; видзӧдӧны скӧра, жугыля, быттьӧ кӧсйӧны юавны: мыйла нӧ пӧ менӧ чужтід? Ӧні кагаыс оз нин горзы, оз чужъясь, сӧмын пиньтӧм вомсӧ восьталӧ да ньӧжйӧник плеть кодь кияснас вӧрӧшитышталӧ.

— Ыджыд-ӧ нин кагаыд? — юалӧ доктор.

— Коймӧд во вылӧ нин петіс, — шог пырысь шуӧ мамыс.

— Коймӧд арӧс!.. Куим арӧса дзоньвидза челядьыд котралӧны нин, сёрнитӧны, долыд дырйи сералӧны, висигӧн, доймӧм бӧрын, бӧрдӧны. Тэнад со кагаыд пӧрысьмӧма нин, олӧмыс талӧн овсьӧма нин. Ӧдва лолалӧ. Пӧльыштан — кусас. Мый нӧ тэ такӧд вӧчин? — кагасӧ жалитӧмӧн юалӧ доктор.

— Притча суис.

— Кутшӧм притча?

— Лёк йӧз вомдзалісны. Эг жӧ эськӧ татшӧмӧс чужтыв да... Дзоньвидза, зумыд детина вӧлі. Паладь вомдзаліс, шуӧ: «Кагаыд тэнад кутшӧм мича да ён». Ачыс сійӧ зэв лёк вира, томысяньыс. Сэсянь сэсся дитяӧй менам кутіс горзыны да, горзыны да... Сывны кутіс... Сэсся и горзыныс эз кут вермыны. Мыйсӧ нин ми такӧд эгӧ вӧчӧ, кыдз нин эгӧ бурдӧдӧ: пывсьӧдім, пеж вор улын видзим, куим асъя кыа дырйи ним кутім, — немтор эз отсав. Бурдӧд кыдзкӧ тэ, батюшко доктор.

Мыйӧн, кыдз талы отсалан? Нинӧмӧн нин тайӧ ӧні оз лечмы, вывті нин ёна мыйӧнсюрӧ «бурдӧдӧмныд» да. Татшӧм челядьыд шочыс кольӧ овны, унджыкыс ичӧтысянь и кулӧ. Овмӧдчасны кӧ, ӧткодь, прамӧй йӧз наысь оз нин лоны. Лоӧны найӧ зэв омӧликӧсь, гӧрбаӧсь, чукля кокаӧсь. Удж вылӧ оз кутны туйны.

Кор доктор висьтавлӧ мамъяслы, мый челядь висьмӧны оз вомидзысь, некутшӧм притча найӧс оз су, а висьмӧны курччалӧм няньӧн да мукӧд пӧлӧс сьӧкыд, чорыд сёянӧн вердӧмысь, мамъяс скӧрмӧны, шуӧны: «Мый нӧ тэ, батюшко доктор, шуан, мый няклялӧм няньӧн вердӧмысь кага висьмӧ? Абу ӧд миян челядьыд господскӧй челядьяс. Миян найӧ быд пӧлӧс сёянӧ велалӧмаӧсь».

Кымынысь нывбабалы он висьтав, мый абу некутшӧм вомидз, енсянь шуӧм висьӧм, найӧ пыр ассьыныс дольӧны. Челядьыд ӧд висьӧны ас понданым, ас пемыдлун понданым, кыдзсюрӧ вердӧмысь, видзӧмысь.

Господалӧн кӧть, крестьяналӧн челядь ставыс ӧткодьӧсь, ставсӧ ӧткодя колӧ вердны, видзны да.

Ӧткымын мамыд эскас тэнад висьталӧмлы, кӧсйысяс видзны, вердны кагасӧ тшӧктӧм серти. Сӧмын гортас воас, кутшӧмкӧ пӧрысь тьӧтӧ шуас кыв-мӧд кага вердӧм йылысь, мамыдлӧн став кӧсйысьӧмыс вунӧ: бара кутас видзны-вердны кагасӧ важ мозыс.

Ставныс тӧдӧны, кыдзи сиктъясын кагаяс, гутъяс моз, кулӧны. Кутшӧм нывбабаӧс он юав, сылӧн дас ӧти челядьысь кольӧма овны сӧмын вит-квайт, мукӧдлӧн сизимысь — куим. Шочлӧн нин кольӧны овны став челядьыс.

Крестьяна чужӧмсяньыс гуӧ пыртӧдзныс олӧны чераньвезйӧ моз шедӧмӧн нинӧм абуӧ эскӧмӧ. Налы кажитчӧ, мый найӧ абу ыджыдӧсь асьныс ас выланыс, мый синмӧн аддзытӧм, тӧдтӧм вынъяс на вылын ыджыдалысьяс, кодъяс и бергӧдлӧны став олӧмнас. Збыльсӧ дерт некутшӧм сэтшӧм вын абу, и прамӧя кӧ мӧвпыштны да бурджыка гӧгӧрбок вежӧравны, аддзан: ставыс му вылын гӧгӧрвоана, югыд лун кодь тыдалана.

Унаысь кывлывлан сиктъясын татшӧм сёрни: унмовсьӧма пӧ вӧрын, либӧ му вылын, морт. Узигас сылы вомас пырӧма нидзув (нюглей), либӧ чеччыштӧма лягуша, позъялӧма рушкуас, пиянасьӧма. Сысянь сэсся мортыс и висьмӧма. Бурдӧдчӧма, бурдӧдчӧма сійӧ «тӧдысьяс» ордын, абу бурдӧма. Мунӧма больничаӧ. Сэні виччысьӧма кор став йӧзыс разӧдчас, сэсся бӧрдӧмӧн кутӧма норасьны докторлы: «Отсав, батюшко доктор, кувны куті. Нидзув пытшкӧ пырис да овмӧдчис сэтчӧ».

— Нидзув?! Кыдзи нӧ?

— Ме ог тӧд. Шуӧны тай, вӧрын пӧ узигӧн-а. Кыла кыдз сійӧ сэн ветлӧдлӧ, шойччӧг оз сетлы. Некутшӧм сёян лов оз лэпты. Мукӧд дырйи морӧсӧ каяс да сэтшӧма топӧдас, лолавны ог вермы. Вӧрӧшитчыны пондас, — сьӧлӧмӧй майышмунӧ.

Видлалан висьысьӧс. Тӧдӧмысь, некутшӧм нидзув он аддзы, а мортлы сювъяс чужӧма плавкӧс визя ков — солитёр, кыдз шуӧны сійӧс велӧдчӧм йӧз. Сійӧ зэв лёктор. Сы понда морт ёна омӧльтчӧ, воштӧ вынсӧ; овлывлӧ, мортӧс кутас шыблӧдлыны, лыяс юкавны-висьны. Ков унджыкысьсӧ чужӧ пусьытӧм порсь да ӧш яй сёйӧмысь, яйясыс кӧ солитёраӧсь вӧлӧмаӧсь. Ков вӧтлыны абу пыр кокни. Сійӧ вермас вӧчны сӧмын доктор, аслыспӧлӧс лекарствоясӧн. Ков вӧтлӧм бӧрын морт дзикӧдз справитчӧ.

Вӧлі и со кутшӧм висьысь. Нывбабалы шуӧмаӧсь, кынӧмад пӧ тэныд пырӧма лягуша, бергалӧ сэні да горзӧ, медся нин ёна сёйӧм-юӧм бӧрын. Кор ми кутім видлавны сійӧс, казялім, желудокыс сылӧн ыдждӧма (эм сэтшӧм висьӧм). Тадзи висигӧн желудокӧ кӧ уна ва веськалас, сійӧ, бутылкаын моз, булькъявны сэні пондас. Сійӧ ва шысӧ йӧзыд и шуӧны вӧлӧм лягуша горзӧмнад. Желудок ыдждӧм висьӧмысь позьӧ бурдӧдчыны: колӧ больничаын желудоктӧ пожъявны, весавны сы вылӧ лӧсьӧдӧм инструментъясӧн, сэсся юны лекарство, мыйкӧ дыра видчысьны сьӧкыд, чорыд сёянысь да уна ва юӧмысь.

Мӧд нывбаба вайис больничаӧ ассьыс кагасӧ, шуӧ, юрас пӧ кыдзкӧ шыр веськалӧма. Кӧть пӧ кывзышт, вӧрӧмыс и чивзӧмыс кылӧ.

«Абу нин тайӧ олысь таладор югыдын, страсьт ӧд», шуӧ мамыс.

Пӧртчис чышъянсӧ кага-юрысь, индӧ юр-водзла дорас.

Кагаяслӧн юр лыяс бурдтӧдзыс (ӧтлаасявтӧдзыс) юрас овлӧны небыдик инъяс — рӧмысьтанъяс. Сэтчӧ кӧ пельтӧ пуктан да кутан кывзыны, быттьӧ сэні мыйкӧ типиктӧ. Сійӧ — сӧнъясӧдыс вӧрӧ-ветлӧдлӧ вирыс, сетчӧ юрас. Велӧдчытӧм, пемыд тьӧткаыд сійӧ вир мунӧмсӧ и чайтӧма шырӧн.

Сиктъясын эм нӧшта ӧти эскӧм. Шуӧны: вӧв юрси кӧ пӧ веськалӧ ваӧ, сэн сійӧ ловзьӧ, пӧрӧ кузь вӧсни нидзувӧ, «юрси аньӧ», кыдз шуӧны пемыд йӧз. Сійӧ «юрси аньыс» пӧ чипсӧ, кор тшыг; «юрси аня» ваын пӧ купайтчыны оз позь. Сэтшӧм ваын кӧ купайтчан, «юрси аньыс» пырас яяд да йывмас сэні. Сы вӧсна сэсся туша кузяыд мыльяс петӧны, лӧмӧссян, медся нин чуньясыд висьмӧны. Збыльсӧ эськӧ некутшӧм ловъя юрси абу ни, оз сійӧ вермы лоны ни. Чуньяс пыктылӧны, ӧдлӧны, няйт емӧн сутшкыссьӧмысь; морт чирӧйӧссьылӧ, мылльӧссьылӧ няйта-дурка олӧмысь, либӧ вирас коланторйыс абу тырмымӧн да сійӧн. Сійӧ унджыксьыс омӧль сёянысь, тшыгъялӧмысь овлӧ. «Юрси аньыд» — сійӧ прӧстӧй баба сёрни. Некутшӧм змей ни, лягуша ни, пежгаг ни морт пиын овны оз вермы. Шуам, кӧть и веськаласны найӧ сэтчӧ, пыр и пӧдӧны: сынӧдтӧгыд ӧд, буракӧ, он ов. Сӧмын ковъяс морт пытшкын вермӧны овны, дай сійӧ позьӧ найӧс вӧтлыны, доктор вӧтлас.

Кузь ковъясыд эськӧ збыльысь прамӧя морттӧ вермасны повзьӧдны да: метр джын ыджда ковйыд петас да, дерт сійӧс сэсся верман змейӧн и чайтны. Либӧ няйт ваын купайтчӧм бӧрын лӧмӧссян, чирӧйӧссян, кисьтас, — пемыд, велӧдчытӧм мортыдлы мыйысь пӧ сійӧ и лои, и думайтӧ — ва юрси понда.

Тайӧяслы эскӧмыд абу на сэтшӧм тешкодь. Овлывлӧ таысь омӧль. Шуам, кодлыкӧ вӧтыс либӧ биа дырся сӧрӧмыс палялӧм мыстиыс збыльӧн кутас кажитчыны, сы йылысь сійӧ кодлыкӧ мӧдлы висьталас. Мӧдыс эскыны жӧ кутас, коймӧдлы висьталас, нӧшта мыйкӧ ассяньыс содтыштӧмӧн. Вӧлӧсьт кузя паськалас юӧр, Трӧш Маръя ордӧ пӧ войясын волывлӧ сюра омӧль, ас синнас пӧ сійӧс аддзылӧма Лукъян гӧтыр. Маръя юрбитӧ, крестасьӧ: сё ей-бог пӧ некутшӧм омӧль оз волывлы, — да сылысь кыв пыдди оз пуктыны, оз эскыны.

Бӧрынджык сэтшӧм сёрниясысь Маръялы шуштӧм лоӧ, повны кутас. Кутас сылы кажитчыны, быттьӧ сы пытшкын збыльысь эм омӧльыс. Татшӧм лёк славаяс медся ёна лӧсьӧдалӧны ӧтка олысь нывбабаяс, дӧваяс да салдаткаяс вылӧ. Мужиктӧг олӧмысь уна нывбаба висьмӧны истерияӧн (докторъяс висьӧмсӧ сідзи шуӧны). Ӧтка олысь мортлы гажтӧм, шуштӧм; пыр быттьӧ кулӧм либӧ мунӧм мортсӧ видчыссьӧ, пель чошкӧдӧмӧн пыр кывзысян. Сы вӧсна сійӧ лоӧ полысьӧн, няргысьӧн: став сьӧлӧмӧй пӧ нин доймаліс, веськыда потӧ шогӧйла. Збыльсӧ эськӧ дерт некутшӧм сьӧлӧм висьӧм абу, гажтӧмыс найӧс сёйӧ. Сэтшӧма гажтӧмтчӧмысла да шогсьӧмысла уна нывбаба нэмыс кежлӧ вошӧны. Рамджыкъясыс заводитӧны вичкоӧ ветлыны, блажитны; збойджыкъясыс гуляйтны зонъяскӧд, куритчыны, вина юны. Вӧлӧсьт кузя мунӧ на йылысь омӧль сёрни. Сійӧ сёрниыс нывбабаӧс ёнджыка скӧрмӧдӧ, — сійӧ ёнджыка гуляйтны заводитӧ. Гуляйтӧмнас да юӧмнас дзоньвидзалунсӧ, вынсӧ воштӧ. Заводитӧ горзыны мыйсюрӧ, кутшӧмсюрӧ гӧлӧсӧн. Сідзи жӧ вермас лоны ёна юрбитысь ен нога морткӧд. Юрбитас сійӧ йӧймытӧдзыс, юр вежӧр воштӧдзыс. Кутасны сылы каститчыны ангелъяс, омӧльяс, адын сотчӧм, — быдтор, мый вичкоын кывлас поплысь сӧрӧмсӧ. Код юраыдлы либӧ юрбитӧмла йӧймӧмлы кӧ кодкӧ вашнитас: «Тэ ордӧ пӧ войнас омӧльяс волӧны», — сылы сійӧ збыльӧн пондас кажитчыны. Омӧльыс пӧ воас да мужикӧ пӧртчӧ, малалӧ менӧ, жалитӧ, окалӧ...

Наука серти кӧ эськӧ, тайӧ нывбабаыс, инӧ, висьмӧма, вежӧрыс сылӧн торксьӧма, колӧ лечитны сійӧс. А пемыд, велӧдчытӧм йӧз ног кӧ, дявӧлыс престолнас пырӧма сы пытшкӧ. Попавны пӧ сійӧс колӧ, либӧ «тӧдысь» ордӧ нулыны. Эськӧ, некутшӧм попсянь, ни «тӧдыссянь некутшӧм отсӧг оз вермы лоны висьысьлы. Колӧ эськӧ сійӧс велӧдыштны да сетны сылы бурджык нига лыддьыны. Бур нигаяс лыддьӧмысь крестьянаыдлӧн юрыс югдасджык. Сэки найӧ оз кутны эскыны быдсяма сӧрӧмлы, мойдкывлы, нинӧм абулы. Тшын моз сійӧ ставыс разалӧ. Олӧм налӧн лоӧ долыдджык, гажаджык; асьныс дзоньвидзаӧсьджык.

Уна омӧль вӧчӧны сиктъясын «тӧдысьяс». Унджыкыс на пиысь сюсь, мудер войтыр. Найӧ тӧдӧны сиктса йӧзлысь пемыдлунсӧ, быдторлы эскӧмсӧ, ворсӧны найӧн, ылӧдлӧны быд ногӧн аслыныс пӧльза понда. Йӧз наысь полӧны, радейтӧны найӧс, оз лысьтны воча весиг лёк кыв шуны. Пиръяс дырйи, праздникъяс дырйи медбур гӧсьтъяс найӧ. Он кӧ ӧд кор, либӧ омӧля кӧ пӧттшуйтан найӧс, лӧгасясны да керасны: ичмонь гозъяыд мӧд лунсяньыс жӧ пинясьны да косясьны пондасны, либӧ кодкӧ — морт ли скӧтыд ли — висьмасны. Збыльысь, овлывлӧ сэтшӧм дивӧыд: ичмонь гозъя мӧд лунсяньыс жӧ кӧина-пона моз олӧны, синнас мӧда-мӧднысӧ оз аддзыны, сӧмын сійӧ абу «тӧдысь» вӧсна. Мырдӧн мӧда-мӧдыслы мустӧм йӧзӧс гӧтралӧмла-сетӧмла сійӧ. Медводдза войсяньыс найӧ ещӧ нин ёна мӧда-мӧдыслы мустӧммӧны. Скӧтыд либӧ, оз жӧ ӧд сійӧ «тӧдысь» помысь висьмы, а омӧль кӧрымысь, дӧзьӧриттӧмысь, пемыд, дзескыд, дука картаясысь да мукӧдысь. Ӧтчыд со кутшӧмтор вӧлӧма. Матӧ воӧмаӧсь вӧлӧн, некыдзи пӧ оз сетчы доддявны: юрнас и став кокъяснас пессьӧ. Кутӧмаӧсь мыжавны сэтысь «тӧдысь» Трӧшӧс: керис пӧ сійӧ. Збыльсӧ эськӧ вӧлӧм гыж костас пыдӧ жель пырӧма да доймӧмысла вӧлӧм оз сетчы доддявны. Жельсӧ перйӧмаӧсь, — вӧв важ кодьыс рам лоӧма.

«Тӧдысьӧс» радейтӧм медся ёна пырӧма ныв-бабаяс костӧ. Велӧдчӧм нывбабаыд ӧд этша на. Сы вӧсна найӧ ӧнӧдз медъёнасӧ тӧждысьлісны асланыс гырнич кашникъяс, кага рузумъяс пондаыс. Сар дырйи налӧн весиг мужикъяс кодь ичӧтик праваыс эз вӧв, эз вермывны найӧ бӧрйысьны ни бӧрйыны общественнӧй службаӧ, эз вермывны шыасьны олӧмӧн веськӧдлӧмӧ. Сӧветскӧй власьт мездіс уджалысь йӧзӧс сар кипод улысь, нывбабаяслы сетіс ӧткодь права мужчинаяскӧд. Сы бӧрти найӧ ньӧжйӧникӧн кутісны велӧдчыны грамотаӧ, гырнич-кашникъясыс понда тӧждысьӧмысь ӧприч лоины и мукӧд могъяс. Лунысь лунӧ тӧждысьӧм да удж налӧн кутіс содны: ӧти делегаткаӧ мунӧ, мӧд — сельсӧветӧ, коймӧд — кооперативӧ уджавны. Уджалігӧн некор лоӧ нинӧм абу йылысь мӧвпавны, нинӧм абуӧ эскӧм ньӧжйӧникӧн ачыс бырӧ. Войдӧр мужчинаясыд кӧть и велӧдчытӧмӧсь жӧ вӧліны, да найӧ, нывбабаяс моз, эзджык гортаныс овны. Найӧ вӧлі ветлӧны уджавны бокӧ, каръясӧ, пыраласны сэні тшайнӧйӧ, Нардомъясын тойлыштчасны, мыйсюрӧ кывласны, аддзыласны. Нывбабаясыд жӧ пыр гортанысӧсь пач гӧгӧрыс да челядьыскӧд ноксьӧны. Дерт сэсся сэтшӧм гажтӧма олігад быдсяматорйыс кутас пырны юрад. Чукӧртчасны кытчӧкӧ нывбаба чукӧр, мӧдасны сёрнитны «керысьяс», «тӧдысьяс» йылысь, да кымын збыль вылӧ пуктыны позьтӧм сёрниыс, сымын сійӧ налы дивӧ, — ставсӧ збыльӧ пуктӧны. Разӧдчасны сэсся, гортаныс муналасны, — асьныс полӧны. Кузь арся да тӧвся пемыд войяснад гажтӧм налы, войбыд мыйкӧ каститчӧ: быттьӧ гӧбӧчӧдыд «олыся» ветлӧдлӧ, паччӧр сэрӧгад кодкӧ печкӧ да мый да.

Велӧдчытӧм йӧз мӧвпалӧм серти «тӧдысьясыд», ӧти ногӧн, зэв лёк йӧз, пыр пов наысь; мӧд ногӧн — колан войтыр: натӧг овны оз позь. Найӧ ӧд и ныв-зонтӧ «ӧтлаалӧны» и, гозъя кост олӧмтӧ «лӧсьӧдӧны» и, висьӧмъяссьыд «кокньӧдӧны» и. Удайтчас да мӧдар югыдӧдз вӧтласны, шуасны сӧмын: «сідзи нин талы енмыс шуӧма».

Ӧтилаын вӧлӧма со кутшӧмтор: морт зэв ёна омӧльтчӧма, вирпас чужӧм вывсьыс бырӧма, жӧвъялӧ-ветлӧдлӧ.

Мунас сійӧ бурдӧдчыны «тӧдысь» ордӧ. «Тӧдысь» шуӧ: «Тэнӧ пӧ тшыкӧдӧмаӧсь; кытчӧдз тшыкӧдысьсӧ он тӧдмав, пыр омӧльтчан».

— Кыдзи нӧ ме сійӧс корся? Отсав, сё ен могысьӧн, ог вунӧд тэнсьыд буртӧ. Босьт мый колӧ, сӧмын отсав. Дзикӧдз ӧд нин матӧ вои, эбӧстӧмми.

«Тӧдысь» сӧрӧ мыйсюрӧ, мый тӧд вылас усьӧ, велӧдӧ бурдӧдчыны. Висьысьлы нимкодь. Висьысь «тӧдысьлы» вайӧ выйтӧ и, йӧвтӧ и, яйтӧ и, пызьтӧ и, оз убӧлит ачыс сёйны. Оз вежӧрав коньӧр пемыд ёрт, мый висьӧмыс сылӧн ёна уджалӧмысь мудзӧмла да пӧттӧдз сойтӧмла. Омӧль сёянысь сылӧн вирас чинӧма коланторъясыс. Сы понда и сійӧ омӧльтчӧма, кельдӧдӧма. Рочӧн сійӧ висьӧмсӧ малокровйӧӧн шуӧны. Этша вира мортлы эськӧ шойччыны, куйлыштны гортын нинӧм уджавтӧг, сёйны пӧттӧдз сыладжыка сёян, юны лекарство доктор индӧм серти. Сэки эськӧ сылӧн вирыс бара чӧжсяс, бара мортыд ёнмас. «Тӧдысьыдлы» весь нуалӧм дорысь, тӧдӧмысь, бурджык аслыд челядьыдкӧд вый-яйтӧ сёйны.

Нӧшта «тӧдысьяс» бурдӧдӧны ускоп висьӧмысь. Сійӧн пӧ висьӧны сӧмын нывбабаяс да кагаяс. Ускоп висьӧмыс пӧ зэв омӧль, сыысь пӧ сӧмын гусьӧн бурдӧдчӧны. Ӧтчыд сэтшӧм висьысьлысь юасьӧ доктор:

— Висьтав, кыті тэнад висьӧ, мый сэки тэкӧд лолӧ?

— Юрын дугдывтӧг пыр жувгӧ, — шуӧ висьысь. — Сэсся, кодкӧ быттьӧ пыр чуксалӧ менӧ, сёрнитӧдӧ.

— Мый нӧ сёрнитӧдӧ?

— Код тӧдӧ мый... Видчӧны, пинялӧны менӧ. Грӧзитчӧны вины. Мукӧддырйи му вывті либӧ вӧрӧд мунігӧн зэв нориника горзӧны: «Ӧксинь! Сарство небеснӧй тэныд...» Садь быртӧдз повзьӧдасны, кок йылысь усьтӧдз...»

Тӧдӧмысь, тайӧ висьӧ, колӧ босьтчыны сійӧс збыльысь бурдӧдны. Эновтчан кӧ, лун-мӧд мысти сійӧ пондас горзыны, шуасны: шеваа пӧ. Медбур сэтшӧм висьысьӧс больничаӧ водтӧдны. Шойччыштас сэні мыйкӧ дыра, узяс спокойнӧя, — ускопыд и бырӧ, быттьӧ абу и вӧвлӧма.

Челядьлӧн мукӧддырйиыс юр вемыс висьӧ. Куйлӧ сійӧ садьтӧгыс, сӧрӧ, некодӧс оз тӧд, горзӧ, синъяссӧ кылӧдӧма. Татшӧм висьӧмсӧ деревняад «ускопӧн» жӧ шуӧны. Тайӧ висьӧмысь бурдӧдны сьӧкыд. Сьӧмын пӧраын кӧ босьтчан, нуан висьысьӧс больничаӧ, а он кыскав «тӧдысьяс», велӧдчытӧм бурдӧдчысьяс ордӧд, — верман.

Ми огӧ нин кутӧй сёрнитны быдсяма олысяяс, вӧрсаяс, васаяс да мукӧд повзьӧдчысьяс йылысь, кодъяс йылысь кузь тӧвся рытбыд пӧлать-паччӧрын мойдӧны пӧльяс да пӧчьяс. Некутшӧм вӧрсаяс, васаяс, олысяяс абуӧсь. На йылысь мойд-висьтасъяс вуджисны миянӧ важ пемыд пӧрысь йӧзсянь.

Ӧні на кӧ, кор нин гӧгӧр котралӧны паракодъяс, машинаяс, электрическӧй трамвайяс, лэбалӧны аэропланъяс, — эм уна пемыд, велӧдчытӧм йӧз. Важӧн крестьянаыд ставыс неграмотнӧйӧсь вӧліны. Быд гӧгӧрвотӧм, тӧдтӧм торйысь найӧ полісны, чайтісны, либӧ пӧ сійӧс бур ен вӧчӧ, либӧ лёк омӧль. Эскисны найӧ вӧтъясӧ, каститчӧмӧ, гадайтчӧмӧ, — ставыс пӧ тайӧ дявӧлсянь, омӧльсянь.

Либӧ кос поводдя кӧ пуксяс, турун-нянь косьмасны, ыджыд пӧжаръяс лоӧны, ыджыд ытва, скӧтъяс кутасны кулавны, висьӧмъяс пондасны ветлӧдлыны, — сійӧ ставыс енсянь, йӧз грек понда, асланым омӧль олӧм понда.

Сідз войдӧр важ йӧз и олісны, полігтырйи енмысь да сюраысь. Пессисны кыкнаннысӧ найӧс бурмӧдны, мед эськӧ кыдзкӧ лёкторъясысь мездысьны, бура нэм чӧж овны. Сы вӧсна ен водзӧ сисьяс ломзьӧдавлісны, вичкӧ кӧлӧкӧлъяс кисьтавлісны, ӧбразъяс гижӧдавлісны, молебенъяс сьылӧдавлісны. Омӧльлы жертва вылӧ вӧлі вайӧны сьӧд каньясӧс, сьӧд петукъясӧс, сьӧд кӧзаясӧс. Наысь мездысьӧм могысь нимъяс видзӧны, вежа ваӧн койсьӧны.

Бӧрынджык, кор кутіс паськавны грамота, восьталісны школаяс, лэдзисны бур нигаяс, содіс велӧдчӧм йӧз, — сэки уна тӧдтӧмтор лои тӧдса. Уна повзьӧдчысьяс да поверйӧяс кутісны бырны. Ӧні весиг ичӧт школаын велӧдчысь быд детина нин тӧдӧ гым-чардлысь, зэрлысь артмӧмсӧ, оз нин шу, тайӧ пӧ небесаӧд Илля пророк гуляйтӧ. Сійӧ тӧдӧ, гым-чард лоӧны электричествоысь. Некутшӧм дядьӧ оз повзьы садь быртӧдзыс, аддзас кӧ автомобиль либӧ трамвай, электричество ли, телеграф ли, телефон ли. Тӧдӧ сійӧ, оз сюра вын сэні уджав, а электричество.

Сідзи надзӧникӧн, воысь воӧ йӧз велӧдчӧ, сюсьмӧ. Велӧдчӧмӧн тшӧтш йӧз костын бырӧны важ ногса олӧм, нинӧм абуӧ эскӧм. Сы вӧсна быд мортлы колӧ зільны велӧдчыны, югдӧдны ассьыс вежӧрсӧ. Колӧ восьтавны школаяс, лэдзны унджык бур нигаяс да дзикӧдз бырӧдны пемыдлун йӧз костысь. Сэки гашкӧ регыдджык Ленин ёртлӧн колӧмыс пырас олӧмӧ, миян быдлаын лоӧ электричество, пуксяс кокньыдджык, долыд олӧм.