ПАРМАЫД СИНМА И ПЕЛЯ

1

Муртса на кыліс тӧдса свисток, а пуръясьысьяс кутісны нин люзьгыны-локтавны запаньӧ. Пӧрччалісны ас вывсьыныс лишнӧй паськӧмсӧ, понтонъяс вылӧ тэчисны вайӧм вӧлӧгаяс. Мужичӧйяс да зонъяс кыскисны сигаретъяс, бабуньяслӧн, ичмоньяслӧн асланыс сёрни. Уджавны заводиттӧдз — минутъяс.

Асылыс шоныд да лӧнь. Шлывгӧ-визувтӧ шыльыд Эжва, ва ньылыд нуӧ помтӧм-лыдтӧм керъяс, кодъяс абу веськалӧмаӧсь паськыд кӧшель вомӧ. Енэжын оз тыдав ни ӧти кымӧр.

Машинист Энгельс, шӧркодь тушаа ён тэчаса морт, тӧрытсянь нин эз кайлы гортас, войбыд шуруйтіс-ломтіс ыджыд котёл, коді пуръясян станокъяслы сетӧ вын и би. Том морт пӧсялӧма, мудзӧма. Веськыда видзӧдысь ыджыд рудов синъясыс вӧзйысьӧны гортас. Водны эськӧ ӧні небыд вольпась вылӧ да вӧрзьытӧг узьны уна час чӧж. Локтіс нин сылӧн отсасьысьыс, сідзкӧ, позьӧ мунны шойччыны.

Ӧти пуръясян станок вылын, коді сулалӧ берегсянь медся матын, тыдалӧ гӧрд флажок. Тайӧ флажокыс вель частӧ вежлавлӧ ассьыс местасӧ. Кутшӧм смена медся уна пуръялас вӧр, сылы сійӧс и сетӧны удж помасьӧм бӧрын.

— Трошевыд бара тіянлы кок бӧрад тувччис. Мӧдӧд лун со гӧрд кумачыс синнытӧ ёрӧ, — дӧзмӧдіс Энгельс пуръясьысьясӧс.

— Талун мырддям, — шыасисны нывбабаяс.

— Вӧрыс мед сӧмын вӧлі. Ог кутӧй табак чушкыны. Мыйӧн нӧ ми Трошев бригадасьыс омӧльджыкӧсь?

— Гӧгйыд вӧрзяс.

Кӧсйисны нин разӧдчыны удж вылӧ, но буретш сэки кыліс Энгельслӧн гӧлӧсыс.

— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, бара локтӧны, — кисӧ мӧдлапӧвлань чургӧдіс сійӧ.

Кӧть юыс и паськыд, быдӧнлы тыдаліс, кыдзи ляпкыдик бадь пиысь петісны йӧра эня-пиа да гӧгӧр гоннялігтырйи матыстчисны ва дорӧ. Юыштісны юысь шоналӧм васӧ, сулалыштісны небыд лыа вылын, сэсся сэтчӧ и водісны шойччыны. Йӧра пи то юрсӧ пуктылас мамыс вылӧ, то нюлыштас сійӧс.

Пуръясьысьяс дугдісны шумитны, видзӧдӧны, нимкодясьӧны вӧрса олысьяс вылӧ.

— Донаяс, оз и повны йӧзсьыс.

— Мыйла повны, кор вӧралысьяслӧн председательыс тані. Сідз ӧд, Энгельс?

Йӧра эня-пиа лыа вылӧ волывлісны нин некымын лун, ёнджыкасӧ войнас, либӧ водз асывнас. Тыдалӧ, номъяс татчӧ найӧс вӧтлӧны вӧрысь. Воласны, куйлыштасны, сэсся бӧр гӧнитасны видзьяс вывті паськыд ягӧ, коді тасянь зэв матын. Он кӧ повзьӧд, мукӧд дырйи войбыд оласны берег дорын.

Но тайӧ пӧрйӧ налы шойччыны удайтчис зэв регыд. Эжва катыдсянь тыдовтчис теплоход, палуба вылын сулалысь йӧз казялісны лыа вылын куйлысьясӧс, заводитісны горзыны, шутьлявны. Энь йӧра звиркнитіс-чеччис, сы бӧрся пиыс, и ӧдйӧ вошины бадь кустъяс сайӧ.

— Ок, кутшӧм тэрыбӧсь кокъясыс.

— Коньӧръясӧс повзьӧдісны, — жалитісны йӧраясӧс нывбабаяс.

Пуръясьысьяс заводитісны нин уджавны, а Энгельс пыр на сулаліс ӧти местаын, видзӧдіс сэтчӧ, кытчӧ вошины йӧраяс. Теплоходӧн вӧчӧм гы качайтӧ-тракйӧ бона бокӧ домалӧм ичӧтик ветки, муртса оз пӧрӧд. Машинист котӧртіс пыж дорӧ, кутчысис кыкнан кинас ветки нырӧ, медым видзны сійӧс гыяс нӧйтӧмысь.

— Энгельс, мун нин гортад, том гӧтырыд корсьны локтас, — кодкӧ кылӧ шуыштіс сылы.

Машинист гожъялӧм чужӧм кузя котӧртіс нюм. Дум вылас уси Тоняыс, сійӧ кӧнкӧ унаысь нин петавліс ӧшинь улас да видзӧдліс: оз-ӧ тыдовтчы мужикыс. А колӧкӧ удитіс мунны больничаӧ дежурство вылӧ. Кӧть гӧтырсӧ сутки джын на и эз аддзыв, а кутшӧма нин бырӧма гажыс. И Тоня, тӧдӧмысь, гажтӧмтчис. «Дырджык кежлӧ эськӧ ветлыны кытчӧкӧ, мый сыкӧд лоӧ. Косьмас гажтӧмысла».

Энгельс ещӧ ӧтчыд видзӧдліс мӧдлапӧлӧ, сэсся чӧвтіс пинжаксӧ пельпом вылас и векньыдик пос кузя котӧртіс берегӧ. Кыдзи эз тэрмась — Тоняӧс эз су. Пызан вылын куйліс ичӧтик бумага лист: «Локта вит бӧрын, сёяныд пачын. Сёысь окышта, мусаӧй». Энгельс пыр на бумагасӧ кутіс киас, а аслас думъясыс вӧтчисны Тоня бӧрся больничаӧ. «Со сійӧ кутшӧм менам, муспозйыд».

Керка пытшкӧсын гӧгӧр сӧстӧм. Тонялӧн киподтуйыс тӧдчӧ быдлаын. Крӧвать вылын турунвиж рӧма сатин эжӧда эшкын, джуджыд юрлӧсъяс вевттьӧма тюльӧн. Ӧшиньясын еджыд занавесъяс. Пызан помын уна сикас цветъяс. Гӧтырыс любитӧ найӧс. И став тайӧ мичлунсӧ куим тӧлысь сайын вайис татчӧ еджыд юрсиа, лӧсьыд статя, кызь куим арӧса Тоня, кор лои сійӧ Энгельслы гӧтырӧн.

Тонялӧн батьыс, Павел Осипович, кодӧс посёлокса олысьяс ёнджыка нимтылісны Войтӧв Пашӧн, дыркодь ерепенитчис, эз кӧсйы сетны ӧтка нывсӧ запаньса машинист сайӧ, но торкны сідзи и эз вермы. Том йӧз вывті нин радейтісны ӧта-мӧдсӧ. А кор збыль вылӧ радейтан, некод оз вермы сувтны паныд, весиг бать ни мам.

Гашкӧ, и аслыс Войтӧв Пашлы бурджык. Ӧні позьӧ и гӧтрасьны, оз жӧ кут ветымын арӧссянь дӧвечавны. Со тай кымын дӧва олӧ посёлокын, позьӧ кодӧскӧ и кӧзяйка пыдди вайны. Майбыр керка-картаыс дзим-дзурк. Да и деньгасӧ Павел кужӧ пычкыны, то кодлыкӧ пач тэчас, то керка вевтсӧ вежас. Пӧт и код. А Энгельс вылӧ, буракӧ, ӧнӧдз лӧгалӧ, ныв мунӧм бӧрас ӧтчыд на том гозъя ордӧ эз пырав.

Энгельс пуктіс Тоняӧн гижӧм бумагасӧ картон кӧрӧбкаӧ, долыда нюмъёвтіс: «Эк, шуда тэ, Энгельс, дӧрӧмӧн чужлӧмыд». И бара думъясыс корсисны Тоняӧс. Мелі да раминик гӧтырыс ӧні сылы кажитчис медся донаӧн да мусаӧн. Том морт некор эз куж думыштлыны, мый татшӧм ёна кутас радейтны Тоняӧс, коді немторйӧн эз торъявлы посёлокса мукӧд нывъясысь.

Гурйыв восьтіс ӧшиньсӧ. Кокньыдик тӧв ывласянь чепӧсйис комната пытшкӧ. Петіс кухняӧ. Син вылас уси стенын ӧшалысь ружйӧыс. Радейтӧ Энгельс вӧравны, ичӧтсянь сылы муса войвывса вӧр-ваыслӧн мичлуныс. Кымынысь нин гожся да арся войяссӧ коллявліс бипуръяс дорын, унаысь нимкодясьліс шонді петӧмӧн, мудзліс и кӧтасьліс, а вӧр-васӧ кедзовтны оз вермы.

Со и ӧні тайӧ мӧвпъяснас жӧ олӧ, кор позяс пищальӧн петны пармаӧ. Вӧралан медводдза лунсӧ посёлокын унаӧн виччысьӧны. Сы кежлӧ лӧсьӧдчӧны, кыдзи праздник кежлӧ. Лун-мӧд водзджык на заводитасны весавны пищальяссӧ, унаысь видзӧдласны мешӧкъясӧ, мед эськӧ немтор эз вунӧдны пуктыны. Кодсюрӧлы вель ёна ковмас вензьыны и гӧтыръясыскӧд. Аддзасны кӧ ӧткымынъяс патронъяс зарадитӧм, сідзи и тӧд — зык лэптасны. Гӧтыръясыд, майбыр, тӧдӧны: лэдзан мужиктӧ ӧтчыд вӧрӧ сэсся быд шойччан лун кутас пышйыны гортсьыд. Ставсӧ сэки вунӧдлӧны: и семьятӧ, и овмӧстӧ. Пон да пищаль сӧмын дум выланыс.

Дерт, абу быд вӧралысьлӧн ӧткодь оласногыс. Эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс пармаӧ петавлӧны вонас ӧтчыд либӧ кыкысь, сэсся во гӧгӧр чӧж оз и казьтывны сы йылысь. Но кор заводитчас первойя вӧралан лун — и налы тшӧтш праздник. Юасны кутшӧмкӧ шор бокын чай, гоз-мӧдысь лыясны мыръясӧ либӧ дӧзмӧдчысь кеняяслы, сэсся тыртӧм мешӧкъясӧн шлёнзьӧдасны бӧр гортас. Шыбитасны шкап костӧ ружйӧсӧ, и мӧд воӧдзыс сы вылӧ оз видзӧдлыны. Татшӧм йӧзсӧ бур вӧралысьяс ас кежас нимтӧны кок песысьясӧн. Сямлуныд ӧд вӧралысьясыдлӧн ноп сертиыс тыдалӧ. Урыд да сьӧла-тарыд лаз костад асьныс оз пырны.

«Тоня вӧралысьлӧн ныв, сідзжӧ пармаӧ ветлӧмысь оз кут менӧ видны. А мый тшӧтш кӧ велӧдны асьсӧ вӧравны?» — И сэн жӧ думнас кӧсйис аддзыны, кыдзи Энгельс гӧтырыскӧд мунас первойысь вӧрӧ. Тайӧ думъясыс Энгельслы кажитчисны сэтшӧм коланаӧн, шудаӧн, мый дыр на радуйтчис.

2

Ӧдйӧ коли шоныд гожӧмыс. Войвылад тай гажа лунъясыд гежӧда петкӧдчывлӧны. Воис кӧдзыд ар. Кылӧдчан рейдын помасисны уджъяс. Энгельс тӧрыт медбӧръяысь дежуритіс, а талун заводитісны нин идравны пуръясян станокъяс, бонаяс. Кольӧ вежон-мӧд, и ойдӧм Эжва кузя кутасны шлывгыны гырысь йи пластъяс. Кӧдзыдлӧн вына киясыс камгасны-дорасны ю вомӧн йи посъяс.

Аскисянь сылы сетӧны отпуск, мыйта лоӧ прӧст кадыс. Позьӧ быдса тӧлысь шӧйтны вӧрын. Удж помасьтӧдзыс на корис сійӧс ас дінас рабочкомса председатель.

— Уджалан тэ, Энгельс, сьӧлӧмсяньыд. Пасибӧ таысь висьталам. А ӧні шойччыны, шойччыны, шойччыны. Шуим ми тэныд сетны путёвка Пятигорскӧ. Машук гӧра аддзылан. Лермонтов тайӧ карас овлӧма. Ок, гажа и места. Вит гӧра кытшалӧны карсӧ. Ӧтчыд и волі сэтчӧ, а кувтӧдз ог вунӧд. Ӧти кылӧн кӧ, шойччан бура. Путёвка, дерт, дон босьттӧг. Тэныд абу и грек сетны. Нёльӧд во уджалан да некытчӧ на эн ветлы.

Гашкӧ, ёна на ошкис рабочкомса председатель Кавказлысь мичлунсӧ, но Энгельс торкис сійӧс.

— Некытчӧ ог мун.

— Кыдзи? Путёвкаысь ӧткажитчан?

— Кодлыкӧ мӧдлы сетӧй. Ме вӧрӧ кая, пармаӧд кута кытшлавны, сьӧла да тар кыйны. Вӧрса сынӧднас пӧттӧдз лолала. Мый нӧ вермас лоны таысь бур шойччӧгыс.

Председатель дыр катлӧдліс кудриа юрсӧ. Дивӧ кодь кажитчӧ сылы татшӧм сёрниыс.

— Каитчыны кутан. Али полан том гӧтыртӧ кольны? Эн пов, оз мырддьыны. Верма медасьны стӧрӧжӧ. Но мый?

— Висьталі тай... Ог вись да... Висьысьяс мед курортасьӧны.

Тайӧн и помасис Энгельслӧн курортын «шойччӧмыс». Кор пуктіс юр вылас беретсӧ да лӧсьӧдчис петны, председатель сувтӧдіс сійӧс.

— Аскиӧдз путёвкатӧ некодлы ог сет, тӧда: корны кутан. Дас часын виччыся.

— Войыс кузь — думайта.

Кор пӧдласис ӧдзӧс, рабочкомса председатель унаысь шевгӧдліс кисӧ, быттьӧ лэбзьыны кытчӧкӧ кӧсйис. «Нач йӧй: Кавказӧ оз кӧсйы мунны. Вӧрын пӧ шойчча. Серамӧй петӧ. Ог гӧгӧрво, мыйла оз дӧзмы шлонъявны ружйӧнас. Ме со ола вӧрыскӧд орччӧн, а дас воӧн ӧти кӧч на эг лыйлы». Сэсся сувтіс ӧшинь дорӧ да дыр на казьтыліс Кавказӧ ассьыс ветлӧмсӧ.

Войыс коли, а Энгельслӧн думыс эз вежсьы. Да и жаль вӧлі та дыра кежлӧ ӧтнассӧ кольны Тоняӧс. Вермис ӧмӧй сійӧ мунны кытчӧкӧ ылі туйӧ, медым лун и вой думайтны радейтана гӧтыр йывсьыс.

Мӧд луннас Энгельс мӧдӧдчис Понӧля шорлань. Кӧть вой шӧрӧдз Тонякӧд йӧктіс клубын, и сы бӧрын быдса час на кургисны гортас, — чеччис водз. Сёйыштіс-юыштіс, босьтіс кык лун кежлӧ вӧлӧга — и айда пармаӧ. Тоня колльӧдіс сійӧс посёлок помӧдз. Дыр эз вермыны торйӧдчыны. Гӧтырыс сулаліс туй шӧрас да ӧвтчис кинас.

— Кӧч гӧснеч кута виччысьны.

— Вая, вая, донаӧй.

Водзвылас котӧртіс Герой понйыс. Пыралас ӧтилаӧ, ризнитлас мӧдлаӧ, тӧдӧ, майбыр, ассьыс уджсӧ. Энгельс вель уналаысь нин казявліс лесникӧн да школьникъясӧн вӧрса туйяс пӧлӧн сувтӧдлӧм плакатъяс и думнас ошкис найӧс.

Таво уна и пув да тшак артмыліс татчӧс вӧръясӧ. Шойччан лунъясӧ карсянь воласны машинаясӧн морт сё, ветлӧдлыштасны куим-нёль час вӧрас, и быдӧн вотасны ведра-мӧд пув либӧ пестер тыр тшак.

Туйсянь неылын Герой гораа увтыштіс, сэсся мыйкӧ дыра чӧв олыштіс, и неуна ылынджык бара сетіс гӧлӧссӧ. Увтчис сійӧ гораа, тэрыба.

«Кодӧс нӧ аддзис?» — босьтіс киас ружйӧсӧ да надзӧникӧн мӧдӧдчис аслас нёль кока друг дорӧ. Вӧрыс кӧть вӧлі сук, но Энгельслӧн сюсь синъясыс пыр жӧ мыджсисны джуджыд пожӧмӧ, кытӧн тыдаліс ыджыд сьӧд ёкмыль. Мыйкӧ мында ещӧ на матыстчис. Пон увтіс и увтіс.

«Дозмӧр», — радлунӧн тыри сьӧлӧмыс вӧралысьлӧн и сійӧ жӧ здукас босьтіс пӧткаӧс мушка вылӧ. Лыйӧмысь дрӧгнитліс пармаыс. Дозмӧр паськӧдіс бордъяссӧ да увъяссӧ чегъялігтырйи шнёпкысис-уси пу улӧ. Герой чеччыштіс, личкӧ пӧткаӧс лапанас. Тайӧ вӧлі вийӧр, тавося том дозмӧр. Энгельс лэптіс пӧткасӧ муысь, дыр нимкодясис, сэсся пуктіс мешӧкас. Кыскис сэтысь выя нянь да сетіс понйыслы, коді кытшкылясис кӧзяин гӧгӧр.

— Айда, Герой! Ещӧ кулитӧны вӧлі тэнӧ. — А аслас вом дорас лышкыд нюм. Дозмӧртӧ ӧд лёка шоча удайтчывлӧ пӧръявны. Тонялы гӧснеч, вот любӧыс лоӧ! — И думъясыс дыр бергалісны гӧтырыс дорын, коді тасянь вӧлі вель ылын нин.

Кӧнкӧ мышладорсяньыс кылісны тӧдса гӧлӧсъяс. Энгельс чатӧртіс юрсӧ небесалань, видзӧдліс гӧгӧрбок, аддзис дзодзӧгъясӧс. Найӧ, кузь голяяссӧ нюжӧдӧмӧн лэбисны выліті, тэрмасьтӧг шенасисны паськыд бордъяснас.

«Лунвылӧ мӧдӧдчид! Тулыснас виччысям бӧр!» — дзодзӧгъяслы беретнас унаысь ӧвтыштіс сійӧ. Найӧ кӧть омӧля нин тыдалісны, Энгельс дыр на сулаліс ӧти местаын. «Компас ни карта абу, а оз вошны. Тӧв кежлӧ лэбзьыласны, тулыснас бӧр путьмӧны локны асланыс радейтана местаӧ».

Сьӧлӧм вылас ещӧ на лои кокньыдджык, а кокъясыс Энгельсӧс нуисны нин водзӧ, Понӧля шорлань.

Прамӧй кӧдзыдъяс эз на вӧвны, но пуяс вижӧдӧмаӧсь нин. Шоръяс, кодъяс тулыснас бузгисны ыджыд шумӧн, ӧні дзебсьӧмаӧсь, быттьӧ яндысисны кодыськӧ. Пӧльыштіс кокньыдик тӧв ру, и коръяс заводитісны лэбавны бобувъяс моз. Мича тайӧ каднас пармаын. Зарни рӧмӧн пӧртмасьӧны кыдз расъяс. Восьлалан пу коръясӧн вевттьысьӧм ордымӧд, шойччан и радлан.

* * *

И Войтӧв Паш талун вӧрын. Понӧля шорӧ кайис ельдӧг вотны. Час-мӧдӧн и тыртіс пызан судта пестерсӧ. Татчӧ вотчысьяс абу на веськавлӧмаӧсь. Коді та ылнаӧдз каяс. Дерт, эз ельдӧг сӧмын кыскы сійӧс дас километр сайӧ. Войтӧв Паш быд ар татчӧ пуктавліс петляяс йӧраяслы. Со и таво кузь кокъяс олӧны тані: тапъялӧмаӧсь шор пӧлӧн и ордым кузя. Мукӧд местасӧ сідз талялӧмаӧсь — артмӧма векньыдик туй.

Павел проволока петляяссӧ вӧрас и видзӧ. Кыйсяс арнас, а тӧв кежлас дзеблалас найӧс, мед оз аддзыны ветлысь-мунысьяс.

Вель дыр мӧвпаліс, унаысь кузь чуньнас гыжйыштіс кушмыны заводитӧм юрсӧ. Ӧти ног поліс: вывті нин чорыда мыждісны йӧра кыйысьясӧс. Сюран кӧ, штраптӧг он мын, а то и судӧ сетасны, посёлокса став йӧз водзын янӧдасны. Кодлы нӧ окота судӧ-радӧ веськавны.

Но видзӧдлас ордым вылӧ, кытчӧ йӧраяс кольӧмаӧсь мӧсъяслӧн кодь жӧ гырысь кок туйсӧ да сідзи и окота кыйны найӧс. Дас пудйысь унджык яй киад вӧзйысьӧ. Вӧтлысьны оз ков: пукты сӧмын кужӧмӧн петля — йӧраыд ачыс юрсӧ сюяс.

«Мый лоанаыс лоӧ. Аддзасны кӧ, некод оз тӧд, кодлӧн. Дерт, кодкӧ шедас. Бара позяс тӧвбыд котлет сёйны. — Сэсся сюйис сьӧкыд пестерсӧ сэтӧр кустъяс пиӧ и ӧдйӧ муніс тӧдса местаӧ, кытчӧ дзебліс кызьысь унджык петля. — Быд телега дзуртӧмысь кӧ повны и свет вылын не овны».

Ставыс местаын, петляясыс весиг абу сімӧмаӧсь. Черыс сьӧрсьыс. Некымын петлятӧ ӧти здукӧн и позьӧ ӧшӧдны. Кытчӧджык да кыдзи пуктыны найӧс, Павел Осиповичӧс велӧдны оз ков. Эз этша йӧралысь нин ловсӧ босьтлы.

Ӧшӧдіс первой петля. Бокъясас пӧрӧдіс кык пу, потшис, мед вӧрса олысь оз вермы кытшовтны петлясӧ, сэсся чӧвтіс ыджыд пернапас да дыр кывзысис. Но пармаын чӧв-лӧнь, сӧмын корсюрӧ кывліс лэбачьяслӧн сьылӧм да пуяслӧн лӧвтыштӧм шы.

Тэрмасьӧ Войтӧв Паш, узьны бӧр окота воӧдчыны гортас. Корсяс лӧсьыдджык места, ён пуӧ гартыштас чуньысь на кызджык ён проволока, сэсся водзӧ мунас. Унджык петлясӧ окталіс ордым кузя. Некымынӧс ӧшӧдіс и Понӧля шор дорӧ, кытчӧ йӧраяс лэччывлӧмаӧсь юны. Пӧсяліс, дӧрӧмсӧ кӧть пыдзрав. Косьтысьны некор, кытчӧдз эз йӧзась усйысьны колӧ тайӧ местасьыс.

Буретш тайӧ ордым вылас, час-мӧдӧн сёрӧнджык, воис и Энгельс аслас Герой нима понкӧд. Сійӧ кӧсйис нин кежны шуйгавылӧ, медым воны узьмӧдчыны Спиридон вӧр керкаӧ, но друг син улас уси йӧра петля. «Кодкӧ дзик на ӧні пукталӧма. Но и но. Ӧнӧдз тай нӧ некод эз пакӧститчыв», — ас кежас видчис том морт.

Разис пуӧ кӧрталӧм петля, мый вынсьыс шыбитіс сійӧс понӧльяс пытшкӧ, а недыр мысти паныдасис мӧд петля, сэсся коймӧд... нёльӧд...

Энгельс ёрччӧ да мунӧ водзӧ. Аддзас йӧралы октанторсӧ — мынтӧдас. Думнас ёрӧ тӧдтӧм мортӧс, коді думайтӧма джагӧдны вӧрса олысьӧс.

Рӧмдыны кутіс, а сійӧ пыр на восьлалӧ ордым кузя, видзӧдӧ гӧгӧр. Чужис мӧвп: ӧні жӧ лэччыны гортӧ, висьтавны та йылысь вӧралысьяслы. «Чукӧртчам нёль-вит морт. Аски каям татчӧ да кутам кыйӧдны. Петляяс тэчысь, тӧдӧмысь, локтас. Сэки и кутны сійӧс позьӧ».

Тайӧ думъяснас и Энгельс эновтіс Понӧля шор. Пемыднас нин воис посёлокӧ. Пыраліс лесник Ненев ордӧ, висьталіс йӧра петляяс йылысь, сэсся вӧлисти мӧдӧдчис гортас. Тоня абу и виччысьӧма сійӧс, кык лун ӧд кӧсйис ветлыны. Котӧрӧн вайис пӧсь ва таз, сетіс сӧстӧм кичышкӧд, унаысь сьылі гӧгӧрыс кутыштліс мужиксӧ. Пызан вылын руалӧ нин сёян. Тоня еджыд ковтаа, юрсисӧ кутыштӧма шӧлкӧвӧй кӧсынкаӧн. Синъяссӧ оз вештыв мужикыс вылысь, быттьӧ быдса тӧлысь абу аддзысьлӧмаӧсь.

— Панясь, панясь зільджыка, абу ӧмӧй чӧскыд. Гашкӧ ог и куж пуныс-пӧжавныс да...

И Тоня небыд кияснас выльысь шымыртіс мудзӧм Энгельсӧс. Гӧтырыслӧн татшӧм меліасьӧмсьыс кыдзкӧ пыр жӧ кокньыдджык Энгельслы лои сьӧлӧм вылас.

3

Войтӧв Паш эз вермы ойбыртны: бергалӧ, жӧдзӧ. Лэччылас пӧлатьсьыс, шпуткас кыз чигарка, кӧмтӧм кокнас унаысь тапиктылас выльӧн краситӧм горнича джоджӧдыс, бӧр нёровтчылас. Сьӧлӧмыс майшасис: «Тӧдласны кӧ йӧралы петляяс октӧм йывсьыд, чорыда мыждасны, гачтӧ ковмас вузавны. Помасис, тыдалӧ, парма-матушкаад миян кӧзяйничайтӧмыд, — аскӧдыс варовитіс Войтӧв Паш. — Колӧ аски жӧ бӧр кайлыны Понӧля шорӧ да шыблавны став петляяссӧ. Веськалан вӧралысьяслы син улас — бурӧн он мын. Дивъя вӧлі войдӧр: джагӧд кӧть вит йӧра — некод кыв ни джын оз шу. Асьным вӧлім кӧзяинъясыс. А ӧні... Тьфу... Вӧралан билет он босьт, — видӧны, лыйин лишнӧй уткаӧс — штрапӧн грӧзитчӧны. А кузь кокатӧ кыйӧм йылысь кӧ тӧдласны, сэтчӧдз янӧдасны, посёлоксьыд пышйыны лоӧ. И Энгельс накӧд, вӧралысьяс весиг сійӧс председательӧн бӧрйӧмаӧсь асланыс обчествоӧ, — думнас ёрис Войтӧв Паш зятьсӧ. — Старайтчы, старайтчы, кытчӧдз сьылідзиртӧ оз песовтны да вужля улӧ сюйны. Жаль нылӧй, томӧн кадӧн дӧваӧн вермас кольны».

Дыр на, гашкӧ, мурзіс да синъясыс кутісны куньсьыны.

Чеччис пемыднас на, сюйис кокас бакилсӧ, пасьтасис, ыджыд нопъяс чӧвтіс тупӧсь джын нянь. Кӧсйис босьтны ружйӧ, но мыйлакӧ бӧр ӧшӧдіс. Сы пыдди козъяна тасмаас сюйис лэчыд чер. «Тадзнад бурджык, а то пищальтӧ босьтан да кутшӧмкӧ сувтса син бара билет кутас юасьны».

Войтӧв Паш веськӧдчис Понӧля шорлань. Кӧть арлыдыс ветымынӧ нин матысмӧ, ӧдйӧ на вӧдитӧны кокъясыс. Югдытӧдзыс и восьлаліс кыз туйсӧ. Кор места вылӧдз колины лыда воськовъяс, вӧлисти дугдіс тэрмасьны. «Бур, мый некод эз паныдась, а то ковмис эськӧ быдса отчёт сетны, поп водзын моз пӧкаитчыны: кытчӧ да мыйла мунан».

Воис ордым вылӧ, матыстчис пӧрӧдӧм пуяс дінӧ и шай-паймуні; йӧра петля, кодӧс октыліс татчӧ, места вылас эз тыдав. «Сідзкӧ, кодъяскӧ вӧлӧмаӧсь нин тані?» — гӧгӧр гонькнитліс, кыйсян пон моз чошнитліс пельсӧ, но гӧгӧр шыч ни рач. Кузякодь на кывзысис, сэсся сӧмын сы бӧрын надзӧникӧн мӧдӧдчис водзӧ. Кыдзкӧ пыр жӧ лои шуштӧмджык. Весиг кажитчыны кутіс, мый посёлокса вӧралысьяс тӧдӧны нин сылӧн пакӧститчӧм йылысь да вермасны любӧй кадӧ кутны. Татшӧм думъясыс медсясӧ и повзьӧдлісны сійӧс. Но воис кӧ нин места вылӧдз — петляяс видлавтӧг бӧр он лэччы.

Вель ылӧдз ветліс ордым кузя водзланьӧ, но ни ӧти петля эз аддзы: кодъяскӧ ставсӧ шыблалӧмаӧсь. Бергӧдчис бӧр, мӧдӧдчис шор пӧлӧн, кытчӧ ӧшӧдліс некымын петля. Татысь, тыдалӧ, абу аддзӧмаӧсь. Первойя петляыс ӧшаліс места вылас. Сувтыштліс, думайтіс, мый вӧчны, сэсся ӧвтыштіс кинас: «Ог разь, мед ӧшалӧ, колӧкӧ, лёка кодкӧ шедас. Зэв нин ёна олӧны тані йӧраясыс». Ещӧ мыйкӧ мында лэччыштіс шор пӧлӧн, и друг радысла муртса эз горӧд: ӧти петляӧ шедӧма йӧрапи. Кӧть ичӧтик, а ёна пессьӧма: матын сулалысь мыръяс пӧлыньтчӧмаӧсь, туруна местаысь артмӧма няйт гуран. «Вот и удача, ещӧ пола вӧлі. Енмыс тай вӧлӧма на».

Дыр думайтны некор. Медым не йӧзасьны, колӧ ӧдйӧджык идравны шедӧмторсӧ. Шыбитіс мешӧксӧ, бакилӧ гӧленьсьыс шуркнитіс-кыскис кузь пурт.

«Шуда на вӧвсьӧма. Бара во джын кежлӧ яй лои», — ӧти здукӧн и вундіс горшсӧ вӧрса олысьлысь. Вирсӧ лэдзис веськыда шорӧ, тадзнад лӧсьыдджык, некод оз казяв. Сювъяссӧ да гырк пытшкӧссӧ — сэтчӧ жӧ. Кучиксӧ, юрсӧ да кокъяссӧ дзебис лыс лапъяс улӧ: сёясны кӧ зверъяс, абу жаль. Заводитіс керавны яйсӧ. Чуктӧдас ыджыдтор, шыбитас мешӧкас. Та мында яй, дерт, ӧтпырйӧ он вермы лэччӧдны, ковмас саймовтлыны да кайлыны мӧдысь. А аслас радысла ныр розьясыс то паськавласны, то бӧр чинлӧны. Кӧсйис куритчыны, но буретш сэки кылісны кок шыяс.

Войтӧв Пашлӧн кисьыс уси черыс: бергӧдчис мышкас, а сэні куимӧн сулалӧны. «Сюри... сюри... сюри...» — горзіс сьӧлӧмыс. Вермис кӧ эськӧ чери моз суныштіс шорас либӧ ур моз шаркнитіс-кайис лыс лапъяс костӧ, мед сӧмын эз аддзыны сійӧс. Он тай вермы сунны ни кайны пу йылас. Повзьӧмысла кок сӧнъясыс личалісны. А локтысьяс топыда кытшалісны нин сійӧс. Ок, синъясныс налӧн кутшӧм скӧрӧсь. Вӧт, али вемӧс тайӧ. Медводз шыасис Энгельс.

— Сідз, Павел Осипович. Эг куж мӧвпыштлыны... Со тай...

— Пель боктӧ, эськӧ, быгӧртны таысь, — горзіс запаньса том рабочӧй да ӧвтчис пищальнас. Гашкӧ, и кучкис, но Энгельс эз лэдз, кутчысис киас.

— Эк, Павел, Павел, кутшӧм тэ лёк морт вӧлӧмыд, — тэрыба заводитіс шуасьны лесник Ненев. — Йӧраӧс виин, да и кымын пу весьшӧрӧ кералін. Гачтӧ эськӧ лэдзны да кодзувкоткар вылӧ пуксьӧдны.

Яндзим и шог Энгельслы. Видзӧдлас кералӧм йӧрапи вылӧ, муртса оз бӧрддзы. «Мыйла нӧ тӧрыт эг казяв татысь петлясӧ. Ме ӧд тшӧтш мыжа йӧра водзас. Со вӧлӧм коді пакӧститчӧ, аслам тесьтӧй. Кыдзи нӧ сэсся ӧні ме ёртъяслы синмас кута видзӧдны. Вӧчин жӧ меным удж, Павел Осипович».

Вӧрысь мӧдӧдчисны ставӧн ӧтлаын. Быдӧнлӧн яй тыра мешӧкъяс. Войтӧв Пашлы сы мында тэчисны, мый сьӧкыдысла син водзас чеччалӧны виж кытшъяс. Сэтчӧдз пӧсяліс, кӧть пыдзрав дӧрӧм-гачсӧ, сувтӧм вӧв моз пошиктӧ, некод вылӧ оз видзӧдлы. Энгельслӧн жальыс петіс, кӧсйис вежсьыны нопнас тесьтыскӧд, но лесник эз лэдз.

— Мед ачыс кыскӧ, гӧгйыс оз ор.

Посёлокӧ воисны водз на. Лесник став яйсӧ тшӧктіс нуны столӧвӧйӧ, а ачыс муніс звӧнитны милицияӧ. Войтӧв Паш кевмысьӧ, лесниклысь кисӧ дась окавны. Но мӧдыс оз и кӧсйы сыкӧд сёрнитны.

4

Ӧдвакӧ тайӧ луныс вунас Войтӧв Пашлӧн. Гусьӧн вӧчис, а йӧзасис. Вӧлӧмкӧ пармаыд синма и пеля.

Рытнас посёлок весьтӧ чукӧрмисны мисьтӧм сьӧд кымӧръяс. Эжваладорсянь кыпӧдчис ыджыд тӧв, быттьӧ кӧсйис вӧтлыны уличаяс вылысь став йӧзсӧ шоныд керкаясӧ. Локтіс Энгельс вӧрысь, гортас эз пырав, веськыда муніс больничаӧ. Колӧ вӧлі сёрнитны Тонякӧд батьыс кузя. «Эк, Тонюш, Тонюш, кутшӧма янӧдіс батьыд тэа-меаӧс». Больничалӧн гырысь ӧшиньясын дзирдалісны югыд бияс. Энгельс видзӧдліс часі вылӧ, сідзкӧ гӧтырыс регыд нин помалас дежуритӧмсӧ, пуксис скамья вылӧ, заводитіс виччысьны сылысь петӧмсӧ.

Виччысьны ковмис дыр. Энгельс сэтчӧдз кынмис, вот-вот кутасны таркакывны пиньясыс. Больничаса уджалысьяс пиысь унаӧн нин мунісны гортас, а Тоня мыйлакӧ манитчӧ.

Выльысь воссис ӧдзӧс. Сэсся и кильчӧ пос вылын мыччысис виччысянторйыс. Тоня аддзис Энгельсӧс, быдсӧн повзискодь.

— Эз-ӧ нин мыйкӧ ло? — юаліс Тоня да юрсяньыс кокулӧдзыс видзӧдліс мужикыс вылӧ.

— Гортын ставсӧ висьтала.

Тоня вӧтчис Энгельс бӧрся, немтор эз юась. А сьӧлӧмнас кыліс: мыйкӧ лоӧма лёктор, ӧд татшӧм скӧрнас да зумышнас сійӧ некор на эз аддзыв мужиксӧ, ӧдйӧ и воисны гортас. Комнатаӧ эз пырны, а пуксисны кухняӧ, дзик ӧдзӧс дорӧ. Тані вӧлі шоныд и некод оз мешайт. Позьӧ сёрнитны мыйта колӧ. Тоня пӧрччис чышъянсӧ, лӧсьӧдыштіс еджыд юрсисӧ, сэсся лэччысис ляпкыдик ящик вылӧ.

— Но, кывза, — чӧв олыштӧм бӧрын шыасис ичмонь.

Энгельс тӧдіс, мый сёрни лоас сьӧкыд, но колӧ висьтавны ставсӧ, мый сійӧ думайтіс Войтӧв Паш йылысь. Сӧмын кыдзи тайӧс вӧчны, кор сійӧ гӧтырыдлӧн рӧднӧй бать. Тайӧ сёрни бӧрас Тоня, тӧдӧмысь, ёна лӧгасяс Энгельс вылӧ, колӧкӧ, бӧр мунас батьыс ордӧ. Мый кӧть оз ло — ковмас восьтыны сьӧлӧмтӧ.

— Но... Дыр на кутам ворсны немӧйясӧн?

— Энлы, Тонь, некыдз ог вермы заводитнысӧ.

Бара мыйкӧ дыра пукыштісны мыш на мыш. Тоня виччысис, Энгельс чукӧртчис думъяснас. Сылы первой кывсӧ шуны вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кыдзи кок йылас сувтысь кагалы вӧчны медводдза воськов.

— Сӧмын кывзы помӧдз...

— Мӧдіс мучитны. Но висьтав нин, висьтав.

— Браконьерӧс талун кутім.

Гӧтырыс быттьӧ эз кыв, весиг эз бергӧдышт юрсӧ, сӧмын кияснас чорыдджыка кутчысис аслыс пидзӧсас.

— Тайӧс и кӧсйин висьтавны?

— Батьыд... Омӧль морт сійӧ. Йӧраӧс джагӧдӧма. — Ненев судӧ сійӧс кӧсйӧ сетны.

Тонялӧн ыдждісны меліа видзӧдан синъясыс, чужӧмыс лои еджыд-еджыд. Сійӧ сьӧлӧмнас пыр на эз эскы, мый висьталіс мужикыс.

— Збыль? — сӧмын и шуыштіс сійӧ. Эз на удит Энгельс вочавидзны, небыдик кияснас тупкис чужӧмсӧ, кутіс сыркъялӧмӧн бӧрдны. — Сідзкӧ, аслад рӧднялы судӧн грӧзитчан. Лӧсьыд тай, тесьттӧ кӧсъян судӧ вайӧдны, — и бӧрддзис ещӧ на ёнджыка.

Энгельс бурӧдіс сійӧс, но Тоня трук-трак вӧчис, уськӧдчис комнатаӧ, быттьӧ кӧсйис дзебсьывны мужик синъяс увсьыс.

— Дугды бӧрдныд.

Улӧс вылын куйліс ичмоньлӧн шоныд чышъяныс, Энгельс босьтіс сійӧс да дыр кабраліс аслас ён киясын, быттьӧ поліс, мый Тоня босьтас чышъянсӧ да ӧні жӧ пышъяс сы дорысь. Тӧдӧмысь, посёлокын сюрӧны сэтшӧм йӧз, кодъяс кутасны Войтӧв Паш вӧсна видны и Энгельсӧс да Тоняӧс. Эз вӧв гӧгӧрвоана машинистлы и мӧдтор: кыдзи тайӧ лоӧмтор бӧрас гӧтырыс кутас видзӧдны сы вылӧ. Ыджыд радейтӧм, коді вӧлі том гозъя костын, вермас киссьыны-пазавны сёй гырнич моз. Тырмас-ӧ Тонялӧн выныс, медым гӧгӧрвоны помӧдз мужиксӧ. Войтӧв Паш, дерт, кутас кӧритны нылыслы ассьыс зятьсӧ, не Энгельс кӧ колӧкӧ эз и йӧзась. Кодсянь, кодсянь, а Павел Осиповичсянь быдторсӧ позьӧ виччысьны.

И со комнатаысь мыччысис Тоня, кокас резинӧвӧй сапӧг, шапкаа, кепыся, быттьӧ ылі туйӧ мӧдӧдчӧма.

— Тэ нӧ кытчӧ?

Тоня немтор эз вочавидз, шувк-шавк вӧчис ӧдзӧслань.

Энгельс кӧсйис паныдавны гӧтырсӧ, сувтӧдны сійӧс, но мыйлакӧ сідзи и улӧс вывсьыс эз кыпӧдчы. Кыліс, кыдзи кильчӧ поскӧд лэччис Тоня, бӧрсяньыс крапкис-пӧдлаліс сьӧкыд ӧдзӧс. Сӧмын та бӧрын Энгельс звиркнитіс места вывсьыс, кӧсйис вӧччыны гӧтырыс бӧрся, но сэк жӧ бӧр падмис. Энгельс ыджыда ышловзис, видзӧдліс ӧшиньӧ, но гӧтырыс некӧн нин эз тыдав. «Лӧгасис, а ме ӧмӧй мыжа. Верми ӧмӧй мӧд ног вӧчны. Кытчӧ нӧ муніс? Весиг немтор эз висьтав», — котӧрӧн петіс ывлаӧ. Вель дыр сулаліс кильчӧ помын. Керка вевт вылӧ сяргисны-гылалісны зэр войтъяс да корсюрӧ кылісны понъяслӧн увтыштӧм шыяс.

Кор босьтіс йирмӧг, бӧр пырис керкаас. Шыбитіс коксьыс кузь гӧленя резинӧвӧй сапӧгсӧ, вежис кӧтасьӧм паськӧмсӧ. А думъясыс бара нин мучитӧны сійӧс. Энгельслы весиг кутіс кажитчыны, мый гӧтырсӧ сійӧ воштіс нин век кежлӧ. Кӧть асывсяньыс вомас нянь крӧшки эз шыбитлы, сёйӧм йылысь эз и думайт. Став мӧвпъясыс сылӧн вӧліны Тоня гӧгӧр.

Думъясыс орины кок шыысь, коді кыліс посводзсянь. Эз на удит кӧзяин петны паныд, воссис ӧдзӧс и керкаӧ пырис Войтӧв Паш.

Энгельслӧн ыркмунлі сьӧлӧмыс. Сійӧ сьӧлӧмнас кыліс, мыйла воис сы ордӧ Тонялӧн батьыс. Таӧдз жӧ Войтӧв Паш кок пӧвнас на эз тувччыв тайӧ ичӧтик керкаас. Тыдалӧ, мыжыс вайӧдіс сійӧс зятьыс дорӧ. Дерт жӧ, сідз.

Павел пӧрччис шапкасӧ, кӧсйис чӧвтны пернапас, но кисӧ бӧр ӧдйӧ лэдзис. Энгельс мыччис сылы улӧс, тшӧктіс матыстчыны пызанлань, но мӧдыс пуксис дзик порог дорас.

Войтӧв Паш гоз-мӧдысь кытшовтіс синъяснас гажа комната кузя, сэсся вӧлисти юӧртіс мыйла локтіс.

— Тоня буракӧ абу? Вот и бур, сытӧг лӧсьыдджык сёрнитны, кулакас кызӧктыштӧм бӧрын заводитіс йӧра кыйысь. — Мезды Энгельс, лесникыд тэнсьыд кывзас. Гашкӧ, оз сет судас.

Гӧлӧсыс Павеллӧн вочасӧн нормис и нормис. Мыйлакӧ Энгельслы весиг жаль лои сійӧ. Чужӧмыс ропмунӧма, гашкӧ, мудзӧмысла, колӧкӧ, яндзимысла.

— Лесник дінӧ та кузя ме некор ог шыась.

— Ме кора... Тоня кузяыд... Тэ ӧд сійӧс... — Тшӧкмуні Павел, эз помав висьталӧмсӧ. Ещӧ на гӧлӧсыс лои небыдджык. — Некор ог вунӧд бур вӧчӧмтӧ. Судӧ кӧ сетасны, пож тыр деньга тӧв йылӧ ковмас шыбитны.

— Та йылысь водзджык колі думайтны, — здук кежлӧ ӧзйыліс Энгельс, но кужис кутны асьсӧ киын. — Тӧдан ӧд — оз позь.

— Лешакъясыс тойлісны. Ок-ок-ок... он тай тӧд кӧні приччаыд суас.

«Гашкӧ, збыльысь ветлыны лесник дінӧ, — но сэн жӧ вомаліс асьсӧ. — Ог, татшӧмтор некор ог вӧч. Ачыс нин кыдзкӧ-мыйкӧ мед котралас, абу ичӧт, гӧгӧрвоӧ, мый позьӧ вӧчны, а мый оз».

— Кӧсъян кӧ, ачыд пырав Ненев дорад, а ме тайӧс вӧчны ог вермы, — юрас кутчысьӧмӧн пукаліс машинист. — Ог вермы. Эн тшӧкты...

— Вӧлі нин сы ордын. И сёрнитны оз кӧсйы, — тайӧ шуӧм бӧрын Войтӧв Пашлӧн синъясыс ыдждісны, гӧрба нырыс крукыльтчис ещӧ на ёнджыка. — Часлы, часлы, водзӧссӧ коркӧ мынта на.

— Тайӧ тэ кодлы грӧзитчан? — юаліс Энгельс, кӧть гӧгӧрвоис, код йылысь мунӧ сёрниыс.

Воча кыв висьталӧм пыдди Павел бара кутіс кевмысьны том мортлы.

— Ачым мыжа. Первойысь и медбӧръяысь. Оз ӧмӧй позь прӧститны. Мезды, сунис йылын ӧшала.

Энгельс чӧв оліс. Сэсся, тыдалӧ, кортӧм гӧсьт гӧгӧрвоис: весьшӧрӧ воштӧ кадсӧ, чеччис, видзӧдліс мыйлакӧ ывлаӧ. Стенысь стенӧ кутіс ветлӧдлыны, но мунігас бара кевмысис.

— Кута надейтчыны. Шог панявны ӧд тесьттӧ он жӧ лэдз, нылӧй кузя кӧть...

Сэсся копыртчыліс улӧдз, надзӧникӧн петіс.

5

«Нылӧй кузя кӧть, — некымынысь шуыштіс Энгельс тесьт мунӧм бӧрас. — Мый кӧнкӧ ӧні думайтӧ Тоня, тӧдны эськӧ кытчӧ муніс? Колӧкӧ аддзысисны батьыскӧд да видӧны менӧ». Аслыс жӧ кажитчӧ, мый гӧтырыс муніс зэв нин важӧн, а колӧкӧ и некор сэсся оз бӧрсӧ восьты тайӧ керкасьыс ӧдзӧссӧ. Мыйлакӧ дум вылас уси, кыдзи сійӧ первойысь тӧдмасис медицинскӧй училищеса велӧдчыськӧд. Тоня сэки воліс каникулъяс вылӧ. Бӧрсӧ гортсьыс мунігӧн Энгельс колльӧдіс нылӧс пристаньӧдз. Думнас кевмис, мед эськӧ Сыктывкарӧ катысь теплоход дыр на оз во. Тоня пукаліс ас вӧчӧм сьӧкыд чемодан вылын, кӧть вӧлі ывлаын кӧдзыд, эз весиг пыр дебаркадер пытшкӧ.

Кор теплоход Тоняӧс нуис карлань, Энгельс ылӧдз на котӧртіс берег пӧлӧн да ӧвтчис нывлы кепканас. Быдса во на Тоня та бӧрын велӧдчис карын. Эз кольлы вежон, медым запаньса поштальон эз вай Энгельслы тӧдса киясӧн гижӧм письмӧ. И зон ачыс частӧ гижліс.

Энгельслы жаль лои гӧтырыс. Пеляс пыр на кыліс тесьтыслӧн кевмысян кывъясыс. Мӧдӧдчис Ненев ордӧ. Эз кокни вӧв сылы мунны аслас друг дінӧ, а муніс. Лесник вӧлі гортас буретш ӧтнасӧн. Пукаліс небыд улӧс вылын, листаліс выль журнал.

Сёрни эз пансьы: Энгельс куритіс нин помвыв коймӧд папирос, а мыйла локтіс, некыдз эз вермы висьтавны. Медбӧрын шыасис:

— Сэсся нӧ мый, Павелсӧ судӧ сетан?

Ненев эз дзик пыр вочавидз, быттьӧ чукӧртчис думъяснас.

— А тэ ачыд кыдз думайтан? Гашкӧ, премия сылы сетны?

— Сералан... Ме ӧд збыль юала.

— Судитны ковмас, став йӧз водзын.

— Ме тадзи жӧ думайта, — ышловзис Энгельс и бара заводитіс корсьны папироссӧ. — Оз позь татшӧмъяссӧ прӧститны.

Ненев чуймӧмпырысь видзӧдліс том морт вылӧ, пуктіс кисӧ Энгельслы пельпом вылас, сӧдзӧдіс пинь пырыс:

— Абу жаль, тэнад ӧд сійӧ рӧдня?

И бара чӧв-лӧнь. Мый вочавидзас Энгельс та бӧрын аслас друглы. Эз ӧмӧй сійӧ ачыс катӧд вӧралысьясӧс Войтӧв Пашӧс кутны.

— Тоняыс менам жаль, нылыс.

— Ми ӧд ог Тоняӧс мыждӧй, а батьсӧ.

Водзӧ сёрнитны вӧлі нинӧм. Энгельс кыліс сьӧлӧмнас, мый Ненев сулалас аслас кыв вылын.

«Бакамач ме, сісь мыр... куті кӧ дорйыны тесьтӧс, — видіс асьсӧ Энгельс да мыйлакӧ гортас мунӧм пыдди мӧдӧдчис Войтӧв Паш керкалань. — Мый эськӧ та бӧрын кутісны думайтны ме йылысь вӧралысьяс. А Ненев — биа из, кужӧ сулавны правда вӧснаыс».

Дум вылас уси, кыдзи запань весьтса лыа вылӧ гожӧмнас волывлісны йӧра эня-пиа. Кӧть Войтӧв Паш вӧлі матысса рӧдняӧн, но Энгельс и сылы оз вермы прӧститны. Кымын вӧралысь тай олӧ посёлокын, но некод на пиысь оз пакӧститчы вӧрын.

«Гашкӧ, Тоня гортын нин?» — думыштіс сійӧ, пыр жӧ кутіс восьлавны гортланьыс. Но керкаын вӧлі битӧм. Бара гажтӧм босьтіс том мортӧс.

Энгельс пукаліс да кывзысис оз-ӧ посводзас кыв тӧдса кок шы. Кӧть ёна мудзис, унмыс эз лок. Унаысь нин юаліс ассьыс: «Колі-ӧ катӧдны вӧрӧ лесникӧс да вӧралысьӧс, медым кутны браконьерӧс? И век тай вочавидзліс ӧткодя: — Колі, и правильнӧ вӧчи. Ӧні ме быдӧнлы верма веськыда видзӧдлыны синмас. Мед колӧкӧ лӧгалӧ Павел Осипович».

Эз узьсьы том мортлы, виччысис гӧтырсӧ, унаысь петавліс посводзас. Кутшӧм уна думъяс удитіс думайтны. Скӧраліс Тоня вылӧ: «Со ӧд кутшӧмӧсь бабаясыд, мед ставыс вӧлі на ног. Чӧрт сыкӧд, ог кут корсьны».

Но Тоня локтіс. Энгельс ылісянь на казяліс, кыдзи сійӧ кежис ӧшинь улӧ. Сулыштіс мыйкӧ дыра сэні, сэсся вӧлисти кайис ляпкыдик поскӧд.

Энгельс эз мӧд юасьны кытчӧ сійӧ ветліс. Чужӧм вывсьыс лыддис: гӧтырыслы абу кокни. Кыдз не кыдз, а бать.

Тоня пӧрччысис, мыськаліс тасьті-пань, уберитіс керка пытшкӧссӧ. Важ моз оз нин варовит, кодкӧ быттьӧ нӧйтӧма сійӧс. Син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь, чужӧм вылас шог. Видзӧдлан вылас — жальыд петас. Энгельс тӧдӧ: ставсьыс мыжаыс батьыс, но сы йылысь абу окота выльысь панны сёрни. Бур, мый Тоня локтіс бӧр. Сідзкӧ семьяын бара лоас, кыдз шуасны, любов да сӧвет.

Водӧм бӧрын Энгельс век жӧ шыасис гӧтырыс дінӧ.

— Тоня, тэ лӧгасин ме вылӧ? Сӧмын веськыда висьтав.

— Лӧгав кӧть эн, мый лоӧма лоӧма, нин...

Энгельс кӧсйис кутыштны гӧтырсӧ, но Тоня шебрасис юр вылӧдзыс.

— Батьыд воліс миянӧ.

— Тӧда, ме ӧд сы ордын вӧлі. Ёна и виді...

Кӧть турунвиж рӧма эшкын улысь Энгельс эз аддзы гӧтырсӧ, но Тоня сылы вӧлі важ моз муса да матысса.