КОМИ АВТОНОМИЯ ВИТ ВО ТЫРИГКЕЖЛӦ

І

Став коми празднуйтӧ коми йӧзлы автономия сетӧм. Вит во сайын, 1921ʼ вося май тӧлысся 5ʼ лунӧ Россияса Шӧр Исполком шуис «зыранаӧс» торйӧдны асланыс губерняӧ, обласьтӧ.

Обласьт восьтӧм бӧрын Сорвачёв (коми крестьянин) вӧлі гижӧма Калининлы письмӧ: «Служащӧйяс пӧ пӧртісны важ Усть-Сысольскӧй уезд обласьтӧ, вӧчисны ӧти уезд пыдди нёль уезд. Сы вӧсна уна лишнӧй рӧскод содӧ. А став рӧскодыс пӧ пуксьӧ коми «дядьӧ» сьылі вылӧ. Обласьтсьыс жӧ налы некутшӧм пӧльза абу, сӧмын служащӧйяслӧн чин да жалӧванньӧ соді. Найӧ пӧ и восьтісны, крестьяналысь некод эз и юавлы».

Калинин тайӧ письмӧ кузяыс гижис «Крестьянскӧй газетӧ» стаття. Сійӧ шуис: 1) рӧскод пӧ позьӧ век чинтыны: обласьт рӧскодсӧ позьӧ вӧчны уезд рӧскод ыджда жӧ; 2) ньӧтчыд пӧ обласьт оз восьтыны мырдӧн, восьтӧны сӧмын йӧз собранньӧяс, съездъяс шуӧм серти, найӧ корӧм серти ас кывъя, ас оланнога йӧзлы бур вылӧ».

Коми обласьт эз ло ӧти уездысь, Сорвачёв ёрт оз, вӧлӧм, сійӧс тӧд. 1921ʼ вося август 22ʼ лунӧ, Россияса Шӧр Исполком шуӧм серти, пырис обласьтӧ Усть-Сысольскӧй уезд кындзи нӧшта пӧшти ставнас Яренскӧй уезд (татшӧм вӧлӧсьтъяс: Чупровскӧй, Важгорт, Сёльыб, Кослан, Йӧртӧм, Глӧтӧва, Туръя, Онежйӧ, Князьпогост, Шошка, Сереговогорскӧй, Серегов, Ыб, Час, Проньдор, Емдін, Айкатыла, Гам, Зӧвсьӧрт, От да Паль), пӧшти ставнас Печӧрскӧй уезд Кардор губерня улысь (вӧлӧсьтъяс: Укта, Кедвавом, Кулим, Гам, Мокчой, Букур, Сизяыб, Изьва, Краснобор, Галпи, Щельяюр, Няшабӧж, Кыдзкар, Кипиёва, Усвавом, Колва, Петрунь, Лыжа, Кожвавом) да Кардор губерня улысь жӧ Мезень карулысь пыраліс Пысса вӧлӧсьт, сӧмын сійӧ 1922ʼ воын февральын ылынысла бӧр петіс.

1922ʼ воын март тӧлысьын вӧлі нӧшта содтӧма — Печӧра улыс (Пустозерск да Усть-Цильма вӧлӧсьтъяс) да Перымскӧй губерня улысь 3 вӧлӧсьт: Тшугӧр, Саваяг, Мылдін да.

Улыс Печӧраын унджык олысьыс роч. Сы вӧсна 1922ʼ воын май тӧлысьын Центральнӧй власьт шуис бӧр сюйны найӧс Кардор губерняӧ.

Та бӧрын сэсся некутшӧм чинӧм-содӧм Коми обласьтлӧн эз вӧв. Ыдждаыс сылӧн лои 428 000 квадрата километр, ыджыдджык Италияысь (305 460), Польшаысь (403 276). Миян обласьтысь эськӧ артмис 9 Мӧскуа губерня, 12 Бельгия либӧ. Олысьыс Коми обласьтӧ пырис 210 000 морт. Дерт та ыджда муӧн ӧти уездӧн управляйтны он вермы. Сы вӧсна обласьт лои юкны кымынкӧ пельӧ (юкӧма нёль пельӧ: Кулӧмдін, Изьва, Емдін да Сыктыв уездъяс). Рӧскод жӧ став уезд вылас позьӧ сы мында вӧчны, мыйта мукӧдлаын ӧти уезд вылас вӧчӧны (сёрни мунӧ служащӧйӧс видзӧм йылысь). Ӧти уезд кӧ вӧчан, Изьвасалы быд могысь карӧдз ковмас 600‒700 километр ветлыны. «Кутшӧм нӧ сэк олӧм лоӧ!»

ІІ

Колӧ сідзжӧ гӧгӧрвоны быд коми крестьянинлы, крестьянкалы да, мыйла коми кодь ас кывъя, ас оланнога йӧзсӧ коммунист партия да Сӧвет власьт торйӧдӧны аслыныс губерняӧ, обласьтӧ, республикаӧ. Видзӧдлам важ олӧмӧ.

Кор паськалі ньӧбасьӧм-вузасьӧм, кор лоины деньгаяс, кор лоины капиталистъяс, сэки тӧвар вузалысь-ньӧбысьяслы ковмис бур пӧрадок, ён власьт, ӧти пӧлӧс сьӧм (деньга) паськыдджык инын, ӧти кыв вылын сёрни, ӧти пӧлӧс мераяс, унджык ньӧбасьысь. Буржуйяс зільӧны лӧсьӧдны аслыныс власьт, государство — котыртны унджык йӧзӧс, сюйны сэтчӧ ӧткодь пӧрадокъяс, деньга, мераяс.

Мукӧд йӧзсӧ олӧм мунӧмыс босьтӧдіс водзджык. Налӧн водзджык лои капиталист оланног, государство (власьт). Капиталист олӧм сыысь водзджык олӧмъясысь, важджык оланногъясысь бурджык, выныс сылӧн унджык, унджык сюсьлуныс, ёнджыка котыра, озырджык. Сы вӧсна и капиталистъяс вермӧны ас кабырас босьтны уна бӧрӧджык кольӧм йӧзӧс.

Англияын капиталист оланногыс водз кыптӧма. Сэні сійӧ 44 миллион мортӧн «пӧкӧритӧма» 407 миллион мортӧс: быд англичанин вылӧ воӧ 9 вермӧм, мӧд кывъя морт. Индияын 320 миллион морт вылын ыджыдалӧны, смекайтчӧны 200 000 «сюсь» англичанин.

Босьтӧны кольӧм йӧзсӧ озыръяс ас кипод улас ас государствоас барыш пычкыны, вирсӧ юны уджалысь войтырлысь да озырлунӧ сійӧс пӧртны, кытчӧсюрӧ лотны. Медся нин ёна озыръяс грабитісны капитализм чужигас. Африкаысь 1493ʼ восянь 1700ʼ воӧдз (200 воӧн) петкӧдӧмаӧсь ылӧдлӧмӧн да мырддялӧмӧн 24 800 тув (пунт) зарни, эзысь да. Америкаысь (Европаса йӧз овмӧдчытӧдз Америкаыс бӧрӧ жӧ вӧлі кольӧма) 1500ʼ восянь 1521ʼ воӧдз (21 воӧн) перйӧмаӧсь 80 000 тув зарни, эзысь да. Грабитӧмысла сэтчаньса олысь йӧзыс абу кутӧмаӧсь вермыны восӧ вуджны, кынӧмпӧтсӧ перйыны да уналаын дзикӧдз бырӧмаӧсь-кулӧмаӧсь. Сідзи лоӧма Куба да Перу (Америкаын) муяс вылын.

Вӧлӧм, зверъясӧс моз кыйӧны африкаса йӧзӧс (негръясӧс), сэсся домалӧмӧн, вӧвъясӧс моз, вузалӧны найӧс Америкаӧ. Англияса купечьяс 200 воӧн вузалӧмаӧсь тадзи 1 200 000 мортӧс. Юрсиыд сувтас, думыштан да. Сідзи жӧ роч купечьяс уна йӧзӧс войвылысь бырӧдӧмаӧсь: грабитӧм вӧсна уна йӧз кулӧмаӧсь (йӧгра). Комилы эськӧ ёна жӧ сюрис да, кыдзкӧ тай ловъя кольӧма.

Ӧнія кадӧ озыръяс грабитӧны бӧрӧ кольӧм йӧзӧс мудераджык. Став чӧжӧм эмбурыс вермӧм йӧзлӧн исковтӧ бокӧ. Уна миллион шайт куралӧны быд пельӧсысь капиталист котыр. Индияса йӧзӧс англичана дзикӧдз топӧдӧмаӧсь, кулан выйӧ нин кутӧмаӧсь воштыны. Сэні ӧні 1000 морт вылӧ содӧ воӧн сӧмын ӧти морт, а Англияын — дас морт.

Дерт сэсся оз зэв радейтны вермӧм йӧзыд «кӧзяинъястӧ». Став светыс ӧні пуӧ. Китай, Сирия, Марокко... — гӧгӧр война, гӧгӧр топӧдӧм-вермӧм йӧз зільӧны мездысьны. Капиталистъяслӧн оланног потласьӧ нин, оз нин вермыны найӧ кутны сійӧс важ ногӧн. А горш век оз тыр, век на пессьӧны найӧ мӧда-мӧдыслысь мыйкӧ мырддьыны. 1914ʼ воын панісны зэв ыджыд кось. 10 миллион саяс медъён, верстьӧ мортӧс вӧлі виӧма (найӧн, чиг гырысь йӧзӧн позис эськӧ овмӧдны 50 Коми обласьт ыджда му), куим сы мында китӧм-коктӧм кольӧма. 1918ʼ воӧдз (война воясӧ) эмбурсӧ вӧлі чирсӧма 585 миллиард шайт дон, а став Россия дзонь воӧн эмбурсӧ вӧчӧ вӧлі сӧмын 12 миллиард дон. Сідзкӧ, война дырйи чирсӧма-бырӧдӧма сымда эмбур, кодӧс колӧ Россиялы вӧчны 50 во! Тадзи капиталистъяс лотӧны уджалысьяслысь вирсӧ. Эськӧ сы вылӧ кымын кӧрт туй, пабрик-завод, паракодъяс позис вӧчны, став мусӧ машинаясӧн тыртны... Медъёна усьӧ сьӧкыдыс, тӧдӧмысь, вермӧм йӧз вылӧ, налысь пычкӧм пӧсь чирсӧны.

Рабочӧйяс воысь воӧ содӧны, воысь воӧ сюсьмӧны, воысь воӧ котырмӧны. Капиталистъясысь лоӧ нинӧм. Позьӧ став олӧмсӧ босьтны рабочӧй государство (сӧвет власьт) киӧ, позьӧ бырӧдны войнаяс, бырӧдны синтӧм гут моз олӧм. Крестьяна быд кывъя рабочӧйяскӧд тшӧтш сувтас. Рабочӧй государство крестьяналы отсалас мездысьны важ лёк олӧмсьыс петны выль туй вылӧ да тэчны мӧд пӧлӧс олӧм капиталистъястӧг, став уджалысь йӧзлы ӧтувъя олӧм. Рабочӧй государство оз кут капиталистъяс моз йӧзӧс кабырын кутны, пычкыны налысь вир, смекайтчыны на вылын. Рабочӧй государство лэдзас быд йӧзлы аслыныс котыртчыны торъя республикаясӧ, аслыныс асьнысӧ видзны, дорйыны, кыпӧдны ассьыныс овмӧс, югдӧдны вежӧр, бурмӧдны став олӧмсӧ, отсалас водзын мунысь йӧз выйӧ кыптыны, сералӧмсӧ, улӧ пуктӧмсӧ бырӧдны.

Важ Россия кор киссис, сэк жӧ разьсис став кӧртӧдыс, уси озыръяслӧн власьтыс, — быд йӧзлы воссис туй ассьыс олӧмсӧ ас киас босьтны.

ІІІ

Россияын медводз медъёна капитализм паськалӧма роч йӧз пиын. Сы вӧсна и налӧн медводз артмӧма ыджыд ён государство. Роч государство ас гӧгӧрса кольӧмджык, омӧльджык йӧзсӧ вермӧма, босьтӧма найӧс да сюйӧма ас власьт улӧ, зільӧма ставсӧ найӧс пӧртны рочӧ. Тадзи жӧ и коми йӧз вӧлі веськалӧмаӧсь роч государство улӧ.

Ёна важӧн нин комияс локтӧмаӧсь лунвывсянь (Азиясянь) Европаӧ, ӧнія Россияӧ. Рочьяс сэні сэки абу на вӧлӧмаӧсь. Сэки комиыс мукӧд финъясысь абу на вӧлӧм торъялӧма, олӧ, вӧлӧм, накӧд ӧтмоз, сёрнитӧ ӧти кывйӧн ӧнія суомикӧд (финъяскӧд), удмуртъяскӧд (вотякъяскӧд), карелъяскӧд, эстонечьяскӧд, марикӧд, венгеречьяскӧд да. Ёна нин сюсьӧсь вӧлӧмаӧсь сэки комиыд, тӧдӧны нин, вӧлӧм, амысь (кывйыс кольӧма).

Лунвывсянь разӧдчысь йӧз финъясӧс кутасны зырны. Найӧ торъялӧны кык пельӧ: ӧти юкӧныс мунас рытывлань, мӧдыс — Кама юланьӧ. Кама пӧлӧн олысь финъясысь бӧрынджык торъялӧны комияс. Кама ю пӧлӧн овмӧдчӧм вӧлӧма 1500–1900 вояс сайын нин. Кама бердса финъяс веськалӧмаӧсь вузасьысь-ньӧбасьысьяс ветлан туй вылӧ. Тӧргуйтӧм, вӧлӧм, мунӧ сэки Азия да Европаса йӧз костын. Ёна нин тӧргуйтлӧмаӧсь 1100–1400 вояс сайын. Ӧні Кама ю пӧлӧныс, Эжва йылысь, Печӧра йылысь да аддзалӧмаӧсь уна зэв нин важся (1500 вося) быдсяма пӧлӧс сьӧмъяс, деньгаяс, быдсяма кӧлуй-добра (Римса, Индияса, Византияса, Персияса, Арабса). Тӧвар, вӧлӧм, вайӧны Каспийскӧй мореӧд Волга вомӧдз. Сэсся Волга катчӧс, Кама катчӧс да лэптӧны йылӧдзыс. Кама йывсянь тӧвар вуджӧдӧны, вӧлӧм, Эжва йылӧ, Печӧра йылӧ да, кылӧдӧны вой мореясӧдз. Море кузя сэсся нуӧны рытыввылын олысьяслы. Сійӧ жӧ туйӧд и мӧдарӧ, войвывсянь лунвылӧ, вӧлӧм, мунӧ тӧвар.

Медыджыд карыс сійӧ туй вылас, вӧлӧма, Чердын, главнӧй коми кар. Чердынын вӧлӧмаӧсь гырысь тӧвар складъяс. Чердынын жӧ, вӧлӧм, олӧ коми сарыс. Сійӧ кадӧ коми йӧз, вӧлӧм, тӧдӧны нин гӧрӧм-кӧдзӧмӧн му уджалӧм, скӧт, вӧлӧм, видзӧны, кыӧны паськӧм, вӧчалӧны эмбур, уджалан кӧлуй да.

Роч учёнӧйяс комиӧс улӧ пуктӧмла да тӧдтӧм вӧснаыс шуӧны: коми пӧ сӧмын на пӧ велӧдчӧ гӧрныс. Войдӧр пӧ сідзи и кӧдзлӧмаӧсь — тылаӧн.

Коми велӧдчӧм йӧз шуӧны, тылаас уджалӧмас пӧ петӧмаӧсь комиыс кор войвылӧ локтӧмаӧсь, кор лёк, сук, вӧрзьӧдлытӧм вӧрӧ веськалӧмаӧсь. Пыртӧ дерт он вермы весавны му улӧ тырмымӧн ин, сэсся кӧть и весалан, уна тыртӧм вой муад оз артмы нинӧм. Лоӧ гӧрӧмнас уджалігӧн тшӧтш тылаӧн уджавны, гӧрӧм уджалӧмыслы содтӧд. Гӧрӧм-кӧдзӧм коми ёна нин важӧн тӧдлӧмаӧсь.

Во 900 сайын кымын заводитӧны торъявны коми да удмуртъяс (вотякъяс): торъялӧ неуна оланног, кыв. Сӧмын дерт на пиын важ кыв уна на кольӧ. Тӧргуйтӧм йылысь кывъяс ӧні на дзик пӧшти ӧткодьӧсь: вузасьны — вузкарны, вузавны; — вузаны; вузасьысь — вузкарысь... Сідз жӧ мукӧд кывъяс: вӧв — вӧл — вал, вый — вӧй... Тайӧ став кывъясыс вӧлӧмаӧсь нин сэки, кор ещӧ найӧ ӧтув на олӧмаӧсь.

Тӧвар пыдди медъёна мунлӧмаӧсь куяс, весиг деньга пыдди вӧлӧма ку — ур, куимур, дасур, шайт... Мужикъяс ёнджыка вӧравлӧмаӧсь, бабаяс горт гӧгӧр радейтлӧмаӧсь, челядьӧс быдтывлӧмаӧсь, скӧтӧс видзлӧмаӧсь, паськӧм лӧсьӧдлӧмаӧсь, быдсяма вотӧс чукӧртлывлӧмаӧсь.

Уджавлӧмаӧсь нин кӧрт черъясӧн, вӧдитчӧмаӧсь гӧрйӧн, пиняӧн, доддьӧн...

Овлӧмаӧсь комияс посни ӧшиня сьӧд керкаясын, сыысь водзджык — гуӧ вӧчӧм чомъясын (пыригас, вӧлӧм, йиркас зымӧдчӧны, сійӧн и шуӧны ӧні «йиркӧдчӧ пӧ», кӧть эськӧ кильчӧас нин зымӧдчӧ да). Дозмук ставыс вӧлӧма сёйысь, сюмӧдысь да, пуысь да.

Ёна важ пӧраӧ коми овлӧмаӧсь ӧтув, гырысь чукӧръясӧн. Ӧнія кодь посни семъяяс сэки абу вӧвлӧмаӧсь, абу весиг торъя гӧтыръяс да верӧсъяс тӧдлӧмаӧсь. Сідзнад челядьыд дерт нин вӧвлӧма ӧтувъя. Сэки сійӧ сідз быттьӧ и колӧ вӧлі, а ӧні сійӧ тешкодьӧн кажитчӧ. Рочьяс детина йылысь шуӧны «мальчик» (йӧзлӧн кӧ), «сын» (аслас кӧ). Комилӧн «пи». Рочьяс нывпосни йылысь шуӧны, «девочка» (йӧзлӧн кӧ), «дочь». Миян — сӧмын ныв (йӧзлӧн кӧть аслад). Быд йӧзлӧн важ олӧмыс татшӧм вӧлӧма, кор юкныс овмӧссӧ оз вӧлӧм ков. Ӧні ӧд ми торйӧн уджалам, ставным асьным. Сы вӧсна и семъя торъя.

Важӧн котыртӧны, вӧлӧм, йӧзсӧ пӧрысь сюсь йӧз — тунъяс, памъяс. Найӧ вӧлӧмаӧсь ыджыдалысьясыс пыдди, кыйӧдӧмаӧсь оласног бӧрся, мед гӧгӧр лючки-ладнӧ, бур вӧлі, судитӧмаӧсь мыжман йӧзӧс; ас йӧзсяньыс енъяс водзас сулалӧмаӧсь — кевмӧмаӧсь.

Комияс веруйтлӧмаӧсь со кыдзи: медыджыдыс пӧ свет вылас ен, нимтӧм ен, кодӧс оз и позь вӧчны нинӧмысь. Сэсся вӧлӧмаӧсь налӧн ещӧ енъяс: Войпель, Ёма, Зарни Ань да. Тайӧяслы, вӧлӧм, вӧчалӧны юрбитанін, асьнысӧ (енъяссӧ) вӧчӧны пуысь да сэсся юрбитӧны налы, мед отсаласны унджык зверӧс кыйны, видзасны виӧмъясысь. Енъяслысь сьӧлӧмнысӧ бурмӧдны ваялӧмаӧсь налы козинъяс (жертва). Тайӧ енъясысь кындзи нӧшта вӧлӧмаӧсь енъяс: омӧль, вӧрса, вакуль, орт да мукӧд. Коми муын овны сьӧкыд, а важӧн ещӧ сьӧкыд вӧлі. Гӧгӧр помтӧм вӧр, нюр да. Тӧвъяс кузьӧсь, кӧдзыдӧсь да. Мортӧс ывлавылыс гӧгӧр топӧдӧ. А важ олысьясыд ӧд унатор эз тӧдны, ставсӧ чайтісны ен вӧчӧ, ен лӧсьӧдӧ. Сы вӧсна и лёк еныс комилӧн унджык лоӧма.

ІV

Рочьяскӧд воча паныдасьӧмъяс заводитчӧ комилӧн 1400 во сайсянь кымын. Во 900 сайсянь кымын рочьяс заводитӧны усьласьны коми вылӧ косьӧн, перйӧны корсюрӧ дань, босьтӧны ньӧжйӧникӧн ас ки улас коми саръясӧс.

Сійӧ кадӧ ӧдйӧ бурмӧ-паськалӧ Новгород. Новгородса купечьяс ёна зіля тӧргуйтӧны Европакӧд, паськӧдчӧны вузасьӧм-ньӧбасьӧмӧн. Паськыд тӧргуйтысьлы колӧ паськыд тӧвар вузалан да тӧвар ньӧбанін. Сы вӧсна Новгородса купечьяс паськӧдчӧны тшӧтш асывлань. Во 800 сайын кымын писькӧдӧны найӧ коми муӧ выль туй рытывсянь Эжва кузя, Эжва йывсянь Печӧраӧ, Печӧра катчӧс Тшугӧр кузя, с. в. — Урал сайӧдз.

Лунвывсянь войвылӧ коми муӧд мунан важ туйыс ньӧжйӧникӧн тупкысьӧ. Во 600 сайын кымын сэті тотара дзикӧдз орӧдасны. Тотара мунӧм бӧрын тайӧ туйыс сэсся эз нин воссьыв. Европалы Азиякӧд тӧргуйтны аддзисны мӧд туй, лунвывті. Туй тупкысьӧмсянь Чердын лӧняммыны кутіс, олӧм сэні кусны.

Войвывсянь лунвылӧ коми муӧд мунан туй тупкӧм бӧрын коми йӧз колисны рочьяскӧд. Став бокӧ петан туйыс лои роч ки улын. Сы вӧсна рочьяс вермыны кутісны комиӧс. Роч озыръяс котыртісны ньӧжйӧник роч мусӧ ӧти государствоӧ, котыртісны водзджык коми котыртчӧмысь. Рочлӧн оланіныс вӧлі матын водзын мунысь рытыввывса государствояскӧд. На костын пансис вузасьӧм-ньӧбасьӧм. Тӧргуйтӧм ӧдйӧ йӧткис водзӧ став олӧмсӧ. Рочьяс коми дорысь сюсьджыкӧсь лоины, панйисны комитӧ.

Медӧдйӧ босьтчис Новгородса капитал. Тӧргуйтӧны вӧлі найӧ рытыввывса йӧзкӧд немеч Ганза союз пыр. Медъёнасӧ муніс заграничаӧ да сетіс ыджыд барыш купечьяслы пушнина. Синъяс паськалісны, горш воссис, кулакъяс кабыртчисны, дульва кутіс петны, кор аддзисны коми мутӧ. Кутісны сэтчӧ мӧдӧдны войскаяс куяс да эзысь мырддявны, кыдзи вӧлӧм африкаса да америкаса йӧзлысь мырддялӧны. Унаысь жӧ, эськӧ рӧзбойникъяслы аслыныс сы пыдди сюрлывлӧма да: 1184ʼ воын дружинасьыс став йӧзсӧ вӧлі виалӧмаӧсь, 1193ʼ воын дзонь войскаысь бӧр Новгородас воӧма сӧмын 80 морт, 1342ʼ воын вӧлі бырӧдӧмаӧсь Варфоломеевӧс, 1357ʼ воын — Кованӧс дружинанас... Унаысь комияс виавлісны врагъяссӧ, унаысь накӧд водзсасьны эз судзсьыв комилӧн вын, — лои сетавны налы став чӧжӧм эмбурсӧ. Тайӧ кадъяс йывсьыс лёк вуджӧр кольӧма коми юръясын.

Новгородӧн комиӧс пуран кадӧ, коми муын Чердын усьӧм бӧрын кыптӧ Емдін. Босьтчӧ сійӧ во 900 сайсянь кымын, Степан Перымскӧй локтӧдз. Сы гӧгӧр котыртчӧ коми, сійӧ лоӧ медыджыд карӧн став Эжва вылас. Коми войдӧр овмӧдчӧ Емва пӧлӧн, сэсся Удораӧ. Бӧрынджык вуджӧ Изьва вылӧ. Емдін пыр бара Сибырӧ выль туй воссьӧ Емва кузя.

Новгородкӧд ӧтпырйӧ босьтчӧ тшӧтш мӧд государство — Мӧскуа. Мӧскуалӧн дулльыс Коми му вылӧ сідзжӧ войталӧ, — заводитчӧ зык, пинь, кось. Мӧскуа Новгородӧс вермӧ, косьӧн босьтӧ Коми му. 1471–72ʼ воясын сетчӧны налы медбӧръя каръяс комилӧн. Сэсянь сэсся Мӧскуа улысь коми му эз нин петав. Сэсянь комилӧн ас олӧм вошны кутіс. Коми государствояс эз удитны ӧтлаасьны ӧтик ыджыд Коми государствоӧ. Выль власьт пондіс лӧсьӧдны выль пӧрадокъяс. Войдӧрсӧ комиӧ саръясыс кольӧны на (Чердынын олӧма 1505ʼ воӧдз), сӧмын власьтыс налӧн бырӧ. Найӧ пӧрӧны прикащикӧ роч сарлы: Коми саръяс коми йӧзлысь чукӧртӧны роч сарлы дань. Бӧрынджык роч саръяс коми князьясӧс (ӧксыӧс) вежӧны роч суддяясӧн наместникъясӧн, воеводаясӧн. Найӧ видзӧны тшӧтш аскӧдныс казакъясӧс. Выль власьт ёна смекайтчас, ёна ылӧдлас комиӧс, перъяс уна эмбур. Гырысьджык грездъясӧ рочьяс ваяласны салдатъясӧс.

V

Новгород ыджыдалан кадсянь на ещӧ рочьяс заводитчисны комилысь верасӧ песовтны роч вераӧ, лӧсьӧдны роч вера модаӧ. Роч вера зэв бур купечьяслы, озыръяслы, начальствуйтысьяслы да. Сійӧ вераыс ен нимӧн велӧдӧ кывзыны начальникъяслысь, ёна копрасьны налы, юрбитны на вӧсна, ёна уджавны да омӧля сёйны, став трудсӧ сетны озыръяслы. Сэки ми райӧ веськалам. Райын лоӧ лӧсьыд коньӧръяслы, гӧль, нартитӧм войтырлы. Озыръяс таладор югыдын красуйтчасны, сы пыдди мӧдар югыдын налы омӧль лоӧ: пондасны мучитчыны.

Комилӧн ас вераыс мӧдногаджык вӧлі, озджык вӧлі дзик сідзи велӧд. Комилӧн вӧліны жӧ ыджыдалысьяс — тунъяс, памъяс, да ӧд найӧ пыр жӧ нин, со, «ас» йӧз, ас пиысь петӧм войтыр, ас кывъяӧсь. Найӧ век жӧ нин ас йӧзтӧ омӧльджыка ӧбӧдитӧны, да уна и бур вӧчасны.

Роч озыръяслы комиӧс колӧ вӧлі босьтны ас киӧ, кывтӧм пемӧсӧ найӧс пӧртны да дугдывтӧг лысьтыны. Рочьяс кутчысисны вераӧ. Зіля босьтчисны найӧ комиӧс роч вераӧ пӧртны, роч вераыскӧд йитны, кӧртавны, кыны. Бӧрынджык сэсся вера пырыс йитны и государствоыскӧд.

Озыръяс мӧдӧдасны коми муӧ коми кыв тӧдысь шарлатанӧс — Степанӧс. Мӧскуаса сар Дмитрий Донскӧй сетас сылы гижӧд, кӧні вӧлі шуӧма: «тайӧ мортсӧ пӧ вӧрзьӧдны оз позь; кодкӧ кӧ вӧрзьӧдас, — сар мӧдӧдас сэтчӧ салдатъясӧс». Пуляӧн босьтчис Степан велӧдны коми йӧзӧс роч вераӧ. Дыр эз сетчыны сылы коми войтыр, юрбитісны асланыс енъяслы, котыртчисны асланыс ныралысь гӧгӧр, Степанӧс пинялісны, унаысь вины кӧсйылісны, сотны, да сар салдатъясысь видзчысисны, найӧ локтӧмысь полісны. Выль вераӧ комияс зэв омӧля да сьӧкыда пырисны.

ХVІ нэмын Мӧскуасянь тшӧктӧны зільджыка пыртны комиӧс купеч вераӧ, казна тшӧт вылӧ вичкояс стрӧитавны, коми пиысь попъясӧс лӧсьӧдны. 1681–1700ʼ воясын тшӧктӧны вотъяс чинтыны, коді пырас купеч вераӧ 1772ʼ воын сыысь жӧ кӧсйысьӧны весиг салдатӧ босьтӧмысь мездыны. Уна ногӧн тадзи ылӧдлӧм мысти комияс ньӧжйӧникӧн кутісны сетчыны, асланыс енъяслы роч нимъяс пуктавны. Веруйтӧмыс, вера пытшкӧсыс ӧні на важ уналаті.

VІ

Мӧскуа кар пӧкӧритіс Коми му, босьтчис грабитны сійӧс чорыдджыка, збыльысьджык. Эз нин сӧмын корсюрӧ ӧтрадъяс да войска мӧдӧдавлы Комиӧс грабитны — дзикӧдз пӧкӧритіс. Мӧскуа государство петля коми голя гӧгӧр гартчис збыльысь чорыда.

1499ʼ воын Мӧскуасянь мӧдӧдӧны войвылӧ войска. Найӧ сувтӧны Печӧра вом дорӧ, стрӧитӧны сэтчӧ Пустозерск нима крепосьт, — Коми муысь вой саридзӧ петан туй тупкысьӧ. Пустозерскӧ мыджсьӧмӧн рочьяс зырсьӧны водзӧ, мырддялӧны яранъяслысь чери, звер кыян угоддьӧяс да. Печӧра ю пӧлӧн 1542ʼ воын рочьяс воӧны нин Цильма ю вомӧдз. Сэтчӧ бара стрӧитчӧны. Мӧскуаса сар сетӧ гижӧд Ласткалы владейтны босьтӧм муӧн, чукӧртны сэні вот, судитны сэтчаньса йӧзӧс. Пустозерск бӧрынджык уезднӧй карӧ пӧрлӧ, сӧмын оз дыр кежлӧ-а. 1891ʼ воын карӧ пӧрӧ Усть-Цильма. Тайӧ кык грездсяньыс и ыджыдалісны рочьяс войвылын.

Рытыввывсянь сідзжӧ комиӧс рочьяс потшӧны. Стрӧитӧны медвойдӧр Устюг. Устюг унаысь сотласны. Сухона да, Эжва да Двина ӧтлаасянінын вӧлӧма коми грезд Пырас (Котлас). Пырас вӧлӧма Эжваса комилӧн юяс кузя петан туй. Сэті, вӧлӧм, найӧ ветлӧны лунвылӧ и, рытыввылӧ и, войвылӧ и. Комияс кӧ эськӧ рочысь водзджык босьтчисны да ёнджыкӧсь вӧліны, вӧчисны эськӧ найӧ Котласӧ ыджыд кар крепосьт. Котлассянь Эжва пӧлӧн Емдін гӧгӧрӧдз олысьыс шоч вӧлӧма. Сійӧ костас, Эжва вомланьыс, Мӧскуаса сар гижӧд серти (1517ʼ воын) бара овмӧдчасны рочьяс, лӧсьӧдасны Совдор кар (Сольвычегодск). Эжваысь петан туй войвыв туй моз жӧ лоӧ роч киын. Роч озыръяс потшӧны и тайӧ туйсӧ. Совдор кар бӧрынджык пӧрис уезднӧй карӧ.

Лунвывсянь рочьяс зырӧны комиӧс Кама ю пӧлӧн. 1430ʼ воясын пырӧны найӧ Коми му пытшланьыс, коми му шӧрас вӧчӧны роч кар — Соликамск. Та вылӧ мыджсьӧмӧн ньӧжйӧникӧн водзӧ босьтӧны власьтсӧ, мырддялӧны медбур местаяссӧ комилысь, паныд сувтысьяссӧ виалӧны, ловъяяссӧ кульӧны. 1558ʼ воын Мӧскуаса сар сетӧ Строгановъяслы (купечьяс) коми муысь медбуринъяссӧ 3 500 000 десятин. 1568ʼ воын нӧшта 4 100 000 десятин содтӧ. Тадзи Иньва, Обва, Яйва, Усолка, Косьва да мукӧд юяс пӧлӧнысь став бур инъясыс веськалӧны помещикъяс улӧ, тшӧтш дерт и сэні олысь коми йӧз. Йӧз другӧн абу сетчӧмаӧсь, ёна косясьлӧмаӧсь. Мед кыдзкӧ-мыйкӧ ассьыныс власьтсӧ кутны, помещикъяс вӧчалӧмаӧсь крепосьтъяс. Строгановъяс вӧлі вӧчӧмаӧсь сідзи Кама бердӧ крепосьт Кергедан. Гӧгӧрыс стен тэчӧмаӧсь, пышкас видзӧмаӧсь войска, ӧружйӧ да.

Кама вылын Перым губерня лӧсьӧдтӧдз (ХVІІІ нэмӧдз) медыджыд карӧн вӧлӧма роч кар — Соликамск. Сэні олӧмаӧсь рочьяслӧн чина власьта йӧзыс.

Эжва зэв ыджыд, зэв кузя пукалӧ. Сы вӧсна рочьясыд Совдор кар кындзи медбӧръя роч грездас Эжва пӧлӧнын (комиӧ вуджанінӧ) вӧчисны нӧшта ӧти кар — Яренск. Яренсксянь сэсся управляйтісны найӧ став Эжва коми мунас. Роч каръяссянь, крепосьт пытшсянь салдатъясӧн да пуляӧн пондісны коми йӧзлысь вирсӧ юны, «сюсьмӧдны», купеч вераӧ пыртны, рочӧ пӧртны. Емдінӧс наросьнӧ бокӧ колисны, эновтісны, дарӧм тай эськӧ рочьяс локтӧдзыд медыджыд карӧн став Эжва вылас вӧлі да.

VІІ

Купечьяс кыдз-мый вермисны чиркисны коми йӧзӧс. Сар помтӧг пычкис налысь сьӧм, эмбур да. Быдсяма суддяыс кулисны-босьтісны калым, куралісны попъяс — тыртісны ад горшнысӧ. Кутшӧмсюрӧ йӧз войвылысь бырины, бырины тшӧтш и мукӧдлаысь уналаысь.

Комилы сэки эз жӧ вӧв кокни. 1608ʼ воын Зӧвсьӧртын (Емдін карулын) 40 керкаысь 10 керка сулалӧма пуста — олысьясыс коді кулӧма, коді пышйӧма, 2 керкаын олӧмаӧсь корӧм помысь, ӧти керкаын олӧма поп семъя, мӧдын — дяк, да нӧшта на кутшӧмкӧ вичкоын служитысьяс вӧлӧмаӧсь. Сійӧ жӧ воясын Емдінын 71 керкаысь пуста сулалысьыс вӧлӧма 15, 3-ысь корӧмаӧсь. Емдін гӧгӧрсьыс 4 сиктысь йӧзыс дзикӧдз бырлӧма. Висерын (Кулӧмдін карулын) 19 керкаысь пустаыс вӧлӧма 7, 1 семъя корӧма. Ужгаын (Сыктыв вожын) 77 керкаысь пустаыс вӧлӧма 11, корӧмӧн-сорӧн олӧмаӧсь 16 семъя.

Со кутшӧм олӧм лоӧма комилӧн рочьяс улын.

Роч купечьяслы зэв ёна колӧ, вӧлӧм, коми йӧзлысь вежӧрсӧ, мывкыдсӧ тшыкӧдӧм. Медым сійӧ ӧдйӧджык мунас, самӧй коми му шӧрас рочьяс лӧсьӧдӧны манастыр. 1667ʼ воын Уллянаӧ локтӧ Мӧскуасянь нажӧтка корсьысь гӧль поп (Тюрнин), пияныскӧд. Босьтӧ сійӧ Улляна гӧгӧрсьыс бурджык местаяссӧ, овмӧдчӧ сэтчӧ. Дереваннӧй да Кулӧмдінса йӧзлы выль порсьясыд эз сьӧлӧм выланыс воны. Найӧ пондӧмаӧсь йӧртны поптӧ: нинӧм оз вузавны, оз сетны сылы, мед эськӧ бӧр ӧдйӧджык мунас. Сарӧн мӧдӧдӧм морттӧ майӧгъясӧн вӧтлыны оз вермыны, оз лысьтны — быть лоӧ топӧдӧмӧн мырсьыны. Мӧдарӧ, паськыд горша «святӧй мортлы» госа кусӧк сюрӧма, — оз мун сэтысь бурӧн. Лоӧма крестьяналы сарлы норасьны. Да мый? Тӧдӧмысь, сар сувтӧма поп дор: Яренскса начальниклы тшӧктӧма Уллянаса попӧс ёнджыка дорйыны, топыдджыка кутны киас Кулӧмдінса да Дереваннӧйса йӧзӧс. Видӧм-мыждӧм пыдди сар тшӧктас Тюрнинлы ас гӧгӧрса коми пытшсьыс чукӧртны сарлы калым, быдсяма вот. Зэв, вӧлӧм, докод воӧ, поп старайтчӧм серти нӧшта пыр содӧ сійӧ. Сы вӧсна ӧд крестьянаыслы ёна жӧ сьӧктӧдӧма, ёна жӧ бугжыльӧн, вӧлӧм, видзӧдӧны найӧ попыс вылӧ.

1671ʼ воын коми бара норасьӧны Мӧскуаса сарлы.

Сар бара попъяс дор сувтӧ, казаксӧ дорйӧ. Крестьянаӧс видӧ. Крестьяналӧн сар отсӧг вылӧ надея бырӧ. Найӧ кутасны мездысьны попысь асьныс, ас мывкыдӧн. Сы вӧсна 1673ʼ воын водзвыв лӧсьӧдчӧмӧн ӧти войӧ став вичко служба нуӧдан кӧлуйсӧ бырӧдасны. (евангелльӧ; крест, поручи, потир, блюдъяссӧ, копьё да мукӧдтор). Ёна корсясны «мыжаяссӧ», да крестьяна оз висьтавны найӧс. Гурей поп (Тюрнин) скӧрмас, настоящӧй рӧзбойник кодь лоӧ: кутас грабитны крестьянаӧс немжалиттӧг, немъяндысьтӧг. 1675ʼ воын бара вичкосьыс служитан кӧлуйсӧ крестьянаыс бырӧдасны. 1684ʼ воын весиг пондылӧмаӧсь сотны рӧзбойникъяслысь оланінсӧ, да абу удайтчӧма.

VІІІ

Роч сар — Петыр, медым лӧсьыдджык вӧлі управляйтны, «юкліс» Россияӧс губерняяс вылӧ. Сійӧ зілис ас киас ёнджыка кӧртавны губерняса-обласьтса власьтъяссӧ, кӧсйис аслыс докодсӧ содтыны. Водзын сійӧс вӧлі ылӧдлӧны. Кӧнсюрӧ сар казнаас докодсӧ чукӧртны дажӧ наросьнӧ «суддяясӧс» пукталіс. Сідзи, Коми муӧн управляйтны Яренскын вӧлі воевода, а сарлы докод перйысьяс Яренскас и Сыктылын вӧлі торъя йӧз. Сэсся сар власьт ас киас босьтіс винаӧн вузасьӧм. 1705ʼ восянь весиг солӧн абу кутӧмаӧсь некодӧс лэдзны тӧргуйтны. Сійӧс казна жӧ ас киас босьтӧма. Сэтшӧм (казнаӧн) вузасьӧм мунӧма Сыктылын (сэки эз на вӧв кар).

Сыктылын тайӧ кадӧ юръяс лэптӧны Суканов купечьяс. Найӧ босьтӧны ас киас Эжва Сыктыв вож пӧлӧнса тӧргуйтӧм. Ньӧбӧны-вузалӧны звер куяс, бокысь вайӧм тӧвар; кабакъяс восьталасны да бокысь вайӧм винаӧн вузасьӧны. Сукановъяс вылӧ, вӧлӧм, мыджсьӧ Мӧскуаса власьт. Налы рочьяс сетӧмаӧсь ӧружйӧ видзны, комиысь мездысьны. Коми йӧз оз, вӧлӧм, вермыны терпитны тайӧ «чераньяссӧ». 1739ʼ воын Эжвавывса войтыр сувтасны асьнысӧ дорйыны Сукановъясысь.

Локтасны найӧ Сыктылӧ, кутасны воны Сукановъяс вылӧ, Сукановъяслӧн керкаыс крепосьт кодь вӧлӧма. Сэні быдсяма ӧружьеыс: 3 пушка, 20 винтовка, 20 ружйӧ, 8 пистолет, пуля, порок, патронъяс, шпагаяс да мукӧдтор. Сукановъяс воысьяссӧ кутасны лыйлыны. Комиясыд скӧрмасны да ставсӧ пузь-пазь вартасны, сотасны Сукановъясыдлысь керкасӧ, складъяссӧ. Сотчас став тӧварыс, 180 000 шайт сьӧм (деньга), уна эмбур. Сукановсӧ асьсӧ виасны (пиыс пышъяс). Найӧ, вӧлӧм, кыкнанныс таможняын служитысьяс, кыкнаныс казнаӧ вотъяс перйылӧмаӧсь. Сыктылын помалӧм бӧрын Эжвасаяс лэччӧны Човйӧ да сотӧны сэтысь 1 сур пуан да 2 вина заводъяс.

Абу долыд, кокни олӧм вӧвлӧма комилӧн. Сы пыдди водзӧссӧ абу жӧ эськӧ бура видзлӧмаӧсь кортӧм гӧсьтъястӧ да. Унаысь коми кыптыласны накӧд водзсасьны да оз вермыны, выныс оз судзсьы.

Мед кыдзкӧ-мыйкӧ комисӧ личкыны дзикӧдз, дзугны гӧгӧр, 1754–58ʼ воясын рочьяс стрӧитӧны Сыктыв пӧлӧн заводъяс: Нювчим да, Нючпас да Кажым. Вайӧны сэтчӧ роч рабочӧйясӧс. Заводъяссӧ мездӧны налогъясысь, мед эськӧ найӧ паськаласны, ыдждасны. Но сійӧ оз ло; тӧвар вӧчӧм паськавны некыдзи оз вермы: вузаланінъяс комисянь ылынӧсь, ас муын ньӧбасьысь этша, йӧзыс шоч. Заводъяс пыр комиӧс рочӧ пӧртны эз удайтчы. Но мед заводъяс оз жӧ дзикӧдз тупкысьны, рочьяс мед коми костын пыр вӧліны, заводчикъяслы сар власьт сетӧ 384 500 десятин вӧр. Став коми йӧзыслы революцияӧдз вӧр вӧлі сетӧма сӧмын 130 000 д.

Рочьяс локтӧдз коми киын вӧлі став вӧрыс, став угоддьӧыс уна миллион десятин. Роч власьт локтіс да ставсӧ мырддис, ставсӧ шуис ассьысӧн, а комилы сетіс сӧмын кусӧкъяс, тшыг нисьӧ пӧт овны. 1774ʼ воын ӧнія Сыктыв да Кулӧмдін уездса йӧзлы, 25 000 мортлы, Екатерина сар вӧлі сетӧма видз-му вылӧ 45 417 десятин. Сэсянь сэсся 1917ʼ воӧдз некутшӧм сар абу нин содтылӧма налы весиг ӧти десятина му. А йӧзыс сэк кості содӧма вит мында (130 000). Сэтшӧминад сэсся уджав, ов, паськӧдчы!

ІХ

Емдін да Чердынь усьӧм бӧрын коми муын кыптӧ ньӧжйӧникӧн Сыктывдін. 1780ʼ воын сійӧс пӧртӧны карӧ. Сентябр 10ʼ лунӧ ӧнія музей керкаын лоӧ сы йылысь чукӧртчылӧм. Сыктывдінын олысьыс сэки вӧлӧма 1800 кымын морт. 1780ʼ восянь Сыктывдінкар лыддьысьӧ уезднӧй карӧн Устюг обласьтын (1802ʼ воӧдз, сэсянь сэсся пырӧ Вӧлӧгда губерня улӧ).

1780ʼ воясын воссьӧ туй Печӧрасянь Камаӧ, воссьӧ тӧргуйтӧм. Заводитчӧ ӧдйӧ босьтчыны Печӧра, кыптӧ сэсянь став овмӧсыс, ӧдйӧ содӧ йӧз. Ӧдйӧджык босьтчӧ водзӧ мунны Камаса комилӧн олӧм. Чердын бара кыптӧ, бара веськалӧ тӧргуйтан туй вылӧ. Чердынса купечьяс кабыртӧны став тӧргӧвлясӧ ас киас.

ХІХ нэм заводитчигӧн коми пиын петӧны воддза нигаяс. Шуны кӧ, медводдза нигаясыс петӧны Степан дырйи. Важ коми тунъяслӧн, памъяслӧн вӧвлӧмаӧсь пасъяс. Степан грек (сэтшӧм йӧз эмӧсь) гижан пасъяс серти вӧчӧ шыпасъяс комилы (1372ʼ воын), гижӧ нигаяс. Сӧмын литература паськалӧм оз мун, тӧдтӧм гижӧд пасъясысла-ӧ, мый-ӧ. 100 во мысти кымын тӧдтӧм шыпасъяс дзикӧдз вунӧдӧны. ХІХ нэмын сэсся гижӧм выльысь босьтчӧ. 1818ʼ воын петӧ ӧти поплӧн нига пистиасьӧм йылысь, 1823ʼ воын сійӧ жӧ гижӧ евангелльӧ Матвейсянь.

Сідзи заводитӧны гижавны мыйсюрӧ йылысь, сӧмын зэв омӧля, зэв тешкодя, кывъяссӧ песлӧдлӧны, гижӧны роч модаӧн, кыз кывйыс роч. Гижысьясыс вӧліны кык пӧлӧс йӧз: либӧ велӧдчӧм «интеллигент», либӧ кодкӧ мӧд кывъя морт. Тайӧ гижӧдъяссӧ шуӧны «лёк» гижӧдӧн.

1840ʼ воясын петӧ ыджыд коми учёнӧй — Латкин. Сӧмын комиӧн сійӧ нинӧм эз гижлы. Латкин вӧлі сэкся ыджыд купеч. Сійӧ сьӧлӧмсьыс босьтчис вузалӧм-ньӧбӧм, тӧвар вӧчӧм Коми муын паськӧдны. Дерт эськӧ тайӧ уджас кутчысис сійӧ аслыс барыш понда, да коми уджалысь йӧзлы зэв жӧ вӧлі найӧ колӧны. Латкин зэв кӧсйыліс Печӧра пӧлӧнысь вӧр лэдзны да веськыда вой саридз пыр кылӧдны сійӧс заграничаӧ. 1840ʼ воын чукӧртӧ сійӧ капитал 1 000 000 шайт гӧгӧр, корӧ власьтлысь разрешенньӧ вой саридз кузя Коми мусянь туй восьтыны да Печӧраысь вӧр заграничаӧ нуны. 18 во та йылысь гижӧдчис Латкин да некутшӧм разрешенньӧ эз и сетны сылы: нинӧм жӧ пӧ ӧд оз артмы-а.

Разрешенньӧсӧ, вӧлӧм, сетӧмаӧсь заграничаса мортлы — Крузенштернлы. Латкин лӧсьӧдчӧ сыкӧд да 1860ʼ восянь босьтчӧ вӧр лэдзны. 1862ʼ воын Лондонын Сидоровкӧд выставитӧны найӧ коми ния. Нияыс ньӧбысьяслы зэв кажитчас, зэв эськӧ уна сійӧ кутіс мунны, да роч власьт дугӧдіс найӧс вӧрӧн вузасьӧмысь. Лои дугдыны.

1864ʼ восянь Сидоров бара сійӧ уджӧ босьтчӧ, ӧтнасӧн. Сійӧ вузалӧ Голландияӧ 16 караб вӧр, Кронштадтӧ — 70-ӧс. Роч власьт бара топӧдӧ сійӧс вӧр вузалӧмысь. Лои дугдыны (1876ʼ воын).

Управленньӧ коми йӧзӧн пыр муніс зэв лёкысь, смекайтчӧмӧн, чиркӧмӧн найӧс. 1840ʼ воясын Кулӧмдінса сувтӧны асланыс власьтлы паныд. Медыджыдыс пыдди сэки налӧн вӧлӧма целовальник (старшина кодь) А. Кипрушев. Сійӧ зэв ёна ӧбӧдитӧма крестьянаӧс, сы вылын озырмӧма, вӧчӧма обшивайтӧм кык судта керка, лӧсьӧдӧма быдсяма эмбур. 1841ʼ воын Кипрушев Кулӧмдінса писарӧ пуктӧ ассьыс зятьсӧ — Д. И. Русиновӧс, сылы отсасьысь пыдди босьтӧ И. И. Поповӧс. Сэсся куимнаныс найӧ заводитӧны грабитны крестьянаӧс ӧтвылысь. Крестьяна ӧдва олӧны тшыг нисьӧ пӧтӧсь. Богословскӧй заводъясысь лым питі уялӧмӧн найӧ корсьӧны нажӧтка кутшӧмкӧ Кипрушевлы кокньыдика лотны сійӧс.

Ӧтчыд писар висьталӧ крестьяналы, таво пӧ ковмас мынтыны вот 23 шайтӧн да 40 урӧн душ вылӧ. Мужикъяс шай-паймунӧны. Сэсся ньӧжйӧникӧн лыбӧ сёрни, — кулӧмдінса уджалысьяс шызясны: «Татшӧм грабитӧм сэсся оз позь терпитны!» А. Кипрушев вот перйыны мӧд лунас жӧ заводитӧ. Коді оз сет вот, — нӧйтӧ розгаӧн, ӧти дӧрӧм кежысь видзӧ ывла вылын, кӧмтӧг новлӧдлӧ лым вывті, пу кандалӧн, ставсӧ сакӧ.

Сэки И. И. Попов, Р. И. Попов да, М. С. Попов, Ф. М. Турьев, В. А. Кипрушев, С. С. Морохин, Т. С. Попов, Г. И. Сладкоштиев да котыртчӧны Кипрушевъяслы паныд, чукӧртӧны выль скод. Скод вылын кулӧмдінса шуӧны вӧтлыны Кипрушевӧс, кыкнан писарсӧ и. Сэні жӧ скодуйтысьяс нетшыштӧны Кипрушевлысь медальсӧ, мырддьӧны налысь печатъяс, деньга, делӧяссӧ, бӧрйӧны на местаӧ выль служакъясӧс. Целовальникӧ пуктӧны С. С. Морохинӧс, вот чукӧртысьӧ — В. А. Кипрушевӧс, писарӧ — Г. И. Поповӧс.

Х

Выль власьт бӧрйӧм бӧрын крестьяна гижӧны сарлы прошенньӧ. Дыр сійӧн найӧ ноксьӧны. Мӧдӧдӧны сарлы сӧмын 1842ʼ воын февральын. Мыйӧн Сыктывдін карӧ кывсяс Кулӧмдінса бунт, пырысьтӧм-пыр жӧ петас сэтчӧ уезд начальниклӧн отсасьысьыс — Троицкӧй, ӧлӧдны кулӧмдінсаясӧс. Троицкӧй Кулӧмдінын скод чукӧртас, да скод вылас ӧти морт оз лок. Сідзи и сылы лоӧ бӧр карӧ лэччыны. Сы бӧрын Кулӧмдінӧ волас начальство Вӧлӧгдасянь нин. Налы паныд Кулӧмдінсянь петас 200 кымын морт, косаясӧн, майӧгъясӧн, додь вожъясӧн... Вӧлӧгдасаяс ӧдйӧ бӧр пышйӧны. Ӧтиӧс весиг улыса паськӧм кежсьыс мӧдӧдӧны. Мед начальство озджык кут волывлыны Кулӧмдінӧ, Кулӧмдіна-Дереваннӧя костӧ сувтӧдӧны стража. Стражаыс уна начальниклы потшлӧма туй мунны Кулӧмдінӧ. Найӧ, вӧлӧм, кутӧны начальниктӧ, пӧрччӧдӧны сійӧс улыс паськӧмӧдзыс да бӧр мӧдӧдӧны гортас. Унаӧс пукӧдлӧмаӧсь гӧбӧчын. Поповлӧн гӧтырыс вӧлӧма сэні надзирательын пыдди.

Сідзи олӧмаӧсь найӧ тулысӧдз. Тулысын карсянь туй тупкысьӧ. Повны ни виччысьны сэсянь арӧдз, туй пуксьытӧдз, некодӧс оз ков. Сэки телега туйясыд абу на вӧлӧмаӧсь, да и телегаыс на абу вӧлӧма.

Арсянь кулӧмдінсаяс виччысьӧмаӧсь сарсянь милӧсьт. Сійӧ и воӧма. 1843ʼ вося февраль 25ʼ лунӧ 200 салдат 4 пушкаӧн да зэв уна быдсяма начальство сувтӧны Кулӧмдін весьтӧ Эжва йи вылӧ, пушкаяс лӧсьӧдӧны Кулӧмдінлы паныд.

Февраль 26ʼ лунӧ чукӧртӧны кулӧмдінсаӧс ставнысӧ йи вылӧ. 110 мортӧс нӧйтӧны сэні розгаӧн... Йиыс ставыс гырд лоӧ, гӧрд. Аскинас бара ставнысӧ чукӧртӧны, сӧмын вичкоӧ нин, юрбитны начальство вӧсна. Начальство велӧдӧ сэні кулӧмдінсаӧс гырысь йӧзлысь (чина власьта йӧзлысь) кывзыны, паныд налы не мунны. Думсьыс бурӧдісны найӧ кулӧмдінсаӧс, мунісны бӧр гортаныс. Кулӧмдінӧ мӧд во арӧдз колисны 100 салдатӧс.

Салдатъяс зэв ёна смекайтчӧны кулӧмдінса вылын. Праздникъясӧ, вӧлӧм, нывъяслы ӧшласны быдсяма дивӧсӧ, кианыс сеталӧны зыръяс, росъяс, карнанъяс, корӧсьяс, чужӧмъяссӧ мавтӧны саӧн да новлӧдлӧны туй кузя.

Кулӧмдінса водзмӧстчысь йӧз (нырщикъясыс) олӧмаӧсь сэки дзебсьӧмӧн. Найӧ, вӧлӧм, виччысьӧны салдатъяслысь мунӧм. Бӧрынджык ӧти морт парта винаысь вузалӧ найӧс салдатъяслы. Салдатъяс куталӧны бунтовщикъясӧс, дорӧны кӧртӧн да лэччӧдӧны найӧс карӧ. Карын найӧс войдӧр нӧйтӧны плетьӧн, сэсся пукӧдӧны тюрмаын. Сэсся бӧр вайӧны Кулӧмдінӧ, нӧйтӧны розгаӧн да нэмыс кежлӧ мӧдӧдӧны Сибырӧ (ставнысӧ, кодъяс бунтсӧ котыртісны). Йӧзсӧ грабитысь Кипрушевлы нинӧм оз вӧч начальство, быттьӧ сійӧ нинӧмысь абу мыжа. Кулӧмдінсалӧн вотыд сідзи и кольӧ: перъясны 23 шайтӧн да 40 урӧн душысь. Сы кындзи нӧшта на перйӧны и, бунт бырӧдӧм вылӧ видзӧм рӧскод вештыны. Сідзи помасьӧ коми уджалысь войтырлӧн лёк гагъяс вылӧ сувтлӧм. Сар-батюшко попкӧд отсалӧны кырнышъяслы уджалысь йӧзлысь яйсӧ кокавны.

1844ʼ воын гызьылӧ Изьва. 1861ʼ воын — Кама. Найӧс ланьтӧдӧны кулӧмдінсаӧс моз жӧ.

Колӧ эськӧ, вӧлӧм, став коми йӧзыслы котыртчыны да ӧтпырйӧ сувтны вӧрӧгъяслы паныд, да сідзи вӧчны комияс абу вермӧмаӧсь: вӧлӧмаӧсь найӧ торъяӧсь мӧда-мӧдсьыс, олӧны вӧрын разі-пельӧ, пемыдӧсь (сэки лыддьыны-гижны кужысь коми пытшкын пӧшти на абу вӧлӧма).

ХІ

Коми му заводитчӧ ловзьыны земство восьтӧмсянь. Сыктывдінкарын земство воссьӧ 1869ʼ воын, Яренскын сэк жӧ, Перым губерняын 1870ʼ воын, Яткаын 1869ʼ воын, а Кардор губерняувса Печӧра уездын земство лоӧ сӧмын 1917ʼ воын. Но Печӧраын Кама вылӧ туй воссьӧмсянь вылӧ кыптӧ Изьва. Изьва чукӧртӧ став печӧраса капиталсӧ, Изьвасянь мунӧ тӧргуйтӧм Мӧскуакӧд, Питиркӧд да (ӧнія Ленинкаркӧд).

Сыктывдінкарса земстволы омӧль наследство киас сюри. Бура кӧ уджалӧм колӧ, колӧ мед казнаын сьӧм вӧлі, а сьӧмтӧ сетӧ овмӧс, йӧз да. Коми йӧзлӧн буретш овмӧсыс вӧлӧма зэв омӧль. 1870ʼ воын ӧнія Кулӧмдін да Сыктыв уездъяслӧн 60 000 мортлӧн вӧлӧма уджйӧз 1 049 000 пуд нянь. Нажӧтка перйыны зэв этша вермылӧмаӧсь, сы вӧсна унаӧн ас мусьыс, вӧлӧм, пышйӧны. Войдӧрджык комияс нажӧвитчылӧмаӧсь нянь кыскалӧмӧн: Кама да Ятка юяс вывсянь, вӧлӧм, вуджӧдӧны нянь войдӧр Эжва да Сыктыв вылӧ, сэсся Сыктыв да, Эжва да Луза кузя кылӧдӧны сійӧс увлань, Кардорлань. Сэки ӧд кӧрт туйяс абу на вӧлӧмаӧсь. Сы вӧсна быдсяма сикас тӧвар (сідзжӧ и нянь) кызсӧ ватуйӧн вӧлӧм новлӧны. Коми муын ӧтлаасьӧны гырысь юяс, Коми му кузя мунӧ уна ыджыд ватуй (Печӧра – Эжва – Кама). Земство воссьытӧдз вӧлӧмаӧсь гырысь пристаньяс: Воч да, Койгорт да Ношуль. Куш Ношуль пыр 1860ʼ воясын вӧлӧм вуджӧдӧны грузсӧ 1 305 238 пуд. Быд во, вӧлӧм, вӧчӧны 180 барка. Кӧрттуяс восьталӧмсянь тӧвар кыскалӧм кутӧма бырны, нажӧтка йӧзлӧн чинны. 1874ʼ восянь, Ярослав кӧрт туй восьтӧмсянь, барка вӧчӧм Ношульын чинӧма 40-ӧдз. А Котлас кӧрт туй восьтӧмсянь, 1899ʼ восянь, Коми му пыр груз нуӧм пӧшти бырӧма (кольӧма сӧмын Камасянь груз петкӧдӧм Сыктыв йылӧ, Эжва да Печӧра йывъясӧ. Печӧраӧ революцияӧдз нянь пыр воис Камасянь). Коми йӧзлӧн нажӧтка содӧм пыдди ӧтарӧ уджйӧз содӧ. Бырӧдны сійӧс некыдзи оз вермыны. Сӧмын 1891ʼ воын Россия пасьта нужда во лоӧ да сэки татшӧм уджйӧзъяссӧ ставсӧ киритӧны. Киритӧны тшӧтш и коми вылысь. Унаӧн Коми муысь муналӧны бокӧ (Сибырӧ).

Ёна нин важӧнсянь Коми муын заводитчылӧма промышленносьт. 1491ʼ воын нин перйылӧмаӧсь сэні эзысь, ыргӧн, да кисьтӧмаӧсь сьӧм (деньга). 1637ʼ воын Сереговын воссьӧ сов перйӧм. Сёрӧнджык Укта вылын пондылӧмаӧсь нерпысь тӧвар вӧчны. 1754–58ʼ вояс бӧрын Сыктыв пӧлӧн воссялӧны заводъяс: Нювчим да, Нючпас да Кажым. Паськӧдчыны жӧ промышленносьт оз вермы, кӧть эськӧ материалыс тӧварсӧ вӧчны и уна да. Ӧти-кӧ, мешайтӧ сылы, мый Коми му ылын тӧвар вузаланінъяссяньыс, а туйяс эз вӧвны. Мӧд-кӧ, Коми муын олысь — пытшкас тӧвар ньӧбысьыс этша. Эськӧ бур кӧ вӧлі местаясыс видз-му уджалӧм помысь овны, сэк эськӧ йӧзыс йывмис да вермис промышленносьт паськавны ас пытшса (Коми му пытшса) нуждаяс вевттьыны. Коймӧд-кӧ, важ власьтыд ёна торкис, некыдз эз лэдз паськӧдчыны промышленносьтлы. ХІХ нэм мӧд джынъяс бара босьтчылӧны кодсюрӧ сэтшӧм тӧвар вӧчны, кодӧс позьӧ инны весиг ӧнія туйясӧн да этша йӧзӧн, да власьтыд оз лэдз. Сидоров дыр на пессьӧ-корсьӧ туй, мед лэдзасны сылы нерп перйыны, да нинӧм оз артмы. Сідзи жӧ оз сетны и из шом перйыны. Латкин да Сидоров бӧрын нӧшта ёна ноксьӧны быдсяма озырлун гӧгӧр Можаров, Баранов, Гансберг да мукӧд, да немтор жӧ оз артмы.

ХІІ

Сьӧкыдапырысь, но ньӧжйӧникӧн туйсӧ писькӧдіс посни торъя кӧзяйствоӧн тӧвар вӧчӧм. Найӧс эзджык вермыны кутны, туй абутӧм дзикӧдз эз потш, да и Коми муын мыйсюрӧ вермисны инны. Сідзи кыптіс, важ вӧралӧм кындзи, вузӧс вылӧ кӧр видзӧм, чери кыйӧм, тӧчила лэчтан вӧчалӧм, нянь вӧдитӧм... Олӧм мунӧмыс, овмӧс кыптӧмыс мырдӧн-сорӧн писькӧдіс тӧварлы петан туйяс.

Коми му вӧлі уна губерняын. Коми йӧзӧс важ власьт зілис торйӧдны, мед эськӧ властвуйтны наӧн вӧлі кокниджык. Кӧзяин, став Коми му вӧсна тӧждысьысь, эз вӧв. Земствояс воссисны да тӧждысисны сӧмын ас уездъяс пондаыс. Водзӧ туйяс писькӧдавны, кӧртасьны мукӧд йӧзкӧд асьныс йӧзыс да купечьяс сӧмын пыр вӧлі зільӧны. Купечьяслы колӧ, мед тӧргуйтӧм мунӧ бура, сійӧ жӧ колӧ и йӧзлы: мед вӧчӧм тӧвар инӧ да тырмытӧм колантор бокысь донтӧгджык воӧ.

Купеч Сидоров зэв ёна корлӧма власьтлысь, мед лэдзасны Коми му туйясӧн йитлыны. Весиг ас тшӧт вылас кӧсйылӧма Эжва-Печӧра-Кама муяс миртуйясӧн ӧтлаавны, да ӧд абу лэдзӧмаӧсь.

Но олӧмыс, войнаӧдз на ещӧ, мырдӧн писькӧдіс туйяссӧ, Коми му торъяссӧ неуна ӧтлаавліс. Вӧліны со кутшӧм туйяс: Печӧра – Кама – Эжва, Кулӧмдін – Печӧра йыв (Мылдін), Кулӧмдін – Чердын, Кулӧмдін – Кама, Кулӧмдін – Изьва йыв, Кулӧмдін – Сыктывдін. Новлӧдлісны сэті со кутшӧм тӧвар: кӧр видзӧм помысь тӧвар, звер куяс (пушнина), чери, тӧчила лэчтан, нянь, сов, мануфактура, тшай-сакар, кӧрта кӧлуй да уна на мукӧд пӧлӧсӧс. Печӧраӧ лунвывсянь войнаӧдз воӧн, вӧлӧм, вуджӧ тӧвар 560 000 пуд гӧгӧр (Кардорсянь Печӧраӧ сӧмын 350 000 пуд гӧгӧр, дарӧм тай эськӧ губерня карыд мырдӧн кыскис да; эз кӧ кыскы, тамдаыс эськӧ эз вӧв сэки), Эжваӧ — 100 000 пуд гӧгӧр. Камаӧ вылӧ — 180 000 пуд гӧгӧр. Тайӧ ставыс кокниджык, дона тӧвар. Туйяс кӧ эськӧ бурджыкӧсь вӧліны, нӧшта ёна тӧргуйтӧмыд паськалі да овмӧсыд кыптіс.

Гырысь, сьӧкыд, заграничаӧ мунан уна тӧвар пиысь Коми муын бӧръявылас, во 30 сайын кымын, босьтчӧ вӧр лэдзӧм. Сійӧ зэв ӧдйӧ лэптӧ став Коми мусӧ, коми йӧзсӧ, земстволысь казнасӧ. Вӧртӧмин му вылын лоӧ пыр унджык да унджык, а вӧр колӧ быдлаӧ. Вӧртӧг он вермы овны, лоӧ сійӧс ньӧбны. Коми муын вӧр вӧлі гырысь, вӧрзьӧдлытӧм на, сэсся вӧр кылӧдан туйяс — юяс — эмӧсь. Вӧр лэдзӧм зэв ӧдйӧ босьтчӧ, ӧдйӧ содӧ. 1906–10ʼ воясын ӧнія обласьтысь вӧлі нин мунӧ вӧр 27 000 000 гӧгӧр пуд. Мунӧ вӧлі кызыс керӧн, бур, гырысь вӧр. Сӧмын Печӧра вомын вӧлі вӧчӧма 1902ʼ воын пилитчан завод да сэсь мунӧ пилитӧмӧн — 3 100 000 пуд саяс (войнаӧдз).

Тӧвар содӧмкӧд содӧ тӧвар нуӧм-вайӧм. 1900ʼ воын нин Эжваысь петӧма груз 18,1 миллион пуд, Лузаысь — 3,1 миллион пуд. Тайӧ тӧварын кызыс дерт вӧр. Сійӧ жӧ воӧ вайӧмаӧсь тӧвар 3 700 000 пуд. Войнаӧдз Печӧраысь петӧ, вӧлӧм, тӧвар 3 400 000 пуд (70 000-ыс Кардорӧ, 3 150 000-ыс веськыда море кузя заграничаӧ да Кама вылӧ 180 000), пырӧ — 990 000 пуд.

Овмӧс кыптӧмкӧд земстволӧн бюджет кыптӧ; 1914ʼ воын докод лоӧма 1 338 800 шайт, сэні 947 800 ш. (71%) — вӧр докод. Кор докод пондӧма содны, земство заводитӧма вӧчавны туйяс, больничаяс, школаяс. Земство воссьытӧдз гижны-лыддьысьны кужысь пӧшти абу вӧлӧма. А 1902ʼ воын быд 100 морт вылӧ грамотнӧй морт воӧ нин 14 (рочьясӧс сусьӧма), 1909ʼ воын — 19 нин, война заводитігӧн — 30: быд куим мортысь ӧти морт гижны-лыддьысьны нин, вӧлӧм, кутӧма кужны. Сӧмын велӧдӧмыс рочӧн муніс-а, сійӧ омӧль вӧлі.

ХІІІ

Роч государство, вӧлӧм, зільӧ став комисӧ рочӧ пӧртны. Он кӧ пӧ найӧс рочӧ пӧрт, кулӧны пӧ найӧ, дзикӧдз бырӧны. Пыр пӧ ӧд со ӧтарӧ чинӧны. Чинӧны-ӧ эськӧ? — Оз. 1774ʼ воын ӧнія Кулӧмдін да Сыктывдін карувъясын вӧлӧма олысьыс 25 000 морт, 1874ʼ воын лоӧма нин 91 000, 1907ʼ воын — 101 400. Таысь со ми аддзам, мый коми йӧз абу чинӧма, а пыр зэв ӧдйӧ содӧма. Коркӧ зэв нин важ пӧраӧ, вывті сьӧкыда олӧмысла да ёна найӧс грабитӧмысла, збыльысь комияс матӧ кулан выйӧ волӧмаӧсь. Ньӧжйӧникӧн сэсся личӧдыштӧмаӧсь найӧс, сӧмын ёна на вӧлі и войнаӧдз тӧдчӧ нартитӧмыс. Комилӧн челядь вӧлі быдмӧны ӧдйӧ ар дасӧдз, ӧдйӧнджык немеч да швед челядьысь. Дассянь сэсся, кор том, нэр войтыр вылӧ лэдзасны сьӧкыд уджъяс, быдмӧм коми челядьлӧн ньӧжъяммӧ, немеч да швед сэк кольӧны сійӧс. Сідзи жӧ вывті сьӧкыда уджалӧмысла коми нывбабалы вӧлі зэв сьӧкыд: верӧс сайӧ мунӧмсянь жугыльтчӧны, омӧльтчӧны, унаӧн лёкысь уджалӧмысла шеваӧн висьмӧны, томӧн кулӧны. Сідзи жӧ и мужикъяслы сюрӧ. Виртӧ пычкӧны, трудыд аслыд этша кольӧ. Пессян-пессян, а пыр тшыг нисьӧ пӧт, пасьтӧм. Сы вӧсна сэсся унаӧн висьмӧны чакоткаӧн, юкалан висьӧмӧн (ревматизмӧн). Нэм комилӧн дженьыдджык немечысь, но йывмыны коми ӧдйӧ йывмӧ, оз быр сійӧ. Рочӧ оз пӧр ни.

Роч государство коми кыв улӧ пуктӧ, сералӧ, оз лэдз комиӧн школаясын, учрежденньӧясын сёрнитны, оз лэдз коми нигаяс лэдзны, зільӧ комиӧс рочӧ пӧртны. Сы вӧсна каръяссӧ восьталӧ роч вӧлӧсьтъясӧ. 1891ʼ воын восьтӧ Печӧра уезд да оз вӧч карсӧ Изьваӧ, медглавнӧй Печӧраса вӧлӧсьтас, а вӧчӧ Усть-Цильмаын, вӧлӧсьт торйын. Начальникъясӧс пукталӧ рочӧс. Велӧдӧ пыр рочӧ, рочсӧ вылӧ лэптӧ, комисӧ увтыртӧ, омӧльтӧ. Ёна эськӧ рочьяс зілисны комиӧс рочӧ пӧртны, да эз вермыны. Ӧнія обласьтын быд 100 морт пиысь 96-ыс коми. Мукӧдлаын абу сідзи: тотараын тотараыс сӧмын джынйыс. Найӧс рочьясыд миян дорысь ёнджыка вермӧмаӧсь. Коми мутӧ медсясӧ лёк рочысь видзис омӧль места, омӧль мусин. Мусиныс кӧ эськӧ миян бур вӧлі, лои эськӧ комиыдлы кодсюрӧлы тундраӧ, вой море бердӧ мунны. Ӧні мӧдарӧ эм: Коми муын рочьяс комиӧ пӧрӧмаӧсь. Эжва пӧлӧн вӧвлӧмаӧсь коркӧ роч сиктъяс, ӧні абу, сӧмын нимъясыс кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь. 150 во сайын Эжва кывтыдын роча-комиа костын вӧвлӧма грезд Межӧг. Сэні олысьясыс джынъяс вӧлӧмаӧсь рочьяс, мӧд джынъяс — комияс. Рочьяс эськӧ быдсяма ногӧн комисӧ рочӧ пӧртӧмаӧсь, да ӧні на деревня джынйыс пыр коми.

ХІV

Коми ассьыс олӧмсӧ бурмӧдны быдсяма ногӧн босьтчӧ зэв ӧдйӧ, пыр водзӧ да водзӧ мунӧ. Кутшӧм ӧд со ӧдйӧ телегаяс паськаліны, пу гӧръясыд роч гӧрйӧн вежсисны, пешаясыд бырины, важ ичӧт розьяса сьӧд керкаясыд бӧрӧ колины; паськӧмыд, пасьтасян модаыс карса кодь лои. Коми весиг роч сиктъяссӧ мыйӧнсюрӧ панйис.

Армияӧ ветлӧм, Кардорӧ, Уралӧ волӧм, Сибырын «гуляйтӧм» комилысь синъяссӧ ёна паськӧдіс. Олӧмнас коми йӧз йитчӧ став мирыскӧд (30 000 000 пуд тӧвар войнаӧдз заграничаӧ вӧлі мунӧ). Ас костас найӧ революцияӧдз на ещӧ ньӧжйӧникӧн пондісны котыртчыны. Медводзын сы туйӧд мунісны Печӧраса. Найӧ котыртчӧны вӧлі Изьва капитал гӧгӧр. Найӧ вӧлі думайтӧны ньӧжйӧникӧн губерня перйыны аслыныс. Эжва матынджык вӧлі ён роч капитал дінын да эзджык лысьт вывтісӧ юрсӧ лэптыны.

1850–60ʼ воясын петӧ ыджыд коми учёнӧй Лыткин. Сьӧлӧмыс, думъясыс сылӧн пыр вӧлі коми пиын, комикӧд. Лыткин вӧлі тӧдӧ зэв уна кыв. Кыв — йӧзлӧн йитӧд, кӧртӧд. Став йӧзыс кӧ кывтӧм лоӧ, став олӧмыс жӧ и киссяс. Кывйӧн йӧзлы позьӧ сюсьлун сетны, велӧдны. Водзын мунысь йӧзлӧн вӧлі нин лӧсьӧдӧма пасъялӧмӧн сёрнитны, гижӧд пыр. Гижӧдтӧ вермасны лыддьыны 1000 морт дай 1000 во. Комиӧс сідзи жӧ колӧ сюсьмӧдны, котыртны, лэптыны. Колӧ гижӧд лӧсьӧдны. Лыткин и босьтчис сійӧс вӧчны. Водзджык нин вӧвлі комиӧн гижӧм, сӧмын зэв омӧль, лёк.

1870ʼ воясын Лыткин панӧ ва коми гижӧм. Ачыс сэки олӧма Петербургын. Мырдӧн эськӧ вӧлӧм кыссьӧ коми йӧз пӧвстӧ да роч власьтыд абу лэдзӧма. 1863ʼ воын полякъяс рочьяслы паныд вӧлі сувтлӧмаӧсь да рочьясыд сы бӧрын повзьӧмаӧсь: Лыткиныд пӧ комиад мунас да революция жӧ вӧчас. 3 во местатӧг видзӧмаӧсь Лыткинӧс. Сэсся коркӧ учительӧ пуктӧмаӧсь да кувтӧдзыс пыр нин лоӧма учителявны. Кулӧма 1907ʼ воын.

Лыткин гижан шыпасъяс лӧсьӧдіс коми кыв серти да наука серти, быд шылы пуктіс аслыс пас (рочьяслӧн мукӧдлаас кык шылы ӧти пас, мукӧдлаас ӧтилы кык пас). Лыткин ассяньыс Коми му йылысь гижис ыджыд нига — «Зырянский край», коми кыв вылӧ роч вылысь вуджӧдаліс мойдан да сьыланкывъяс, гижис коми мойданкывъяс.

Литературалы паськавны важ пӧраад зэв вӧлі сьӧкыд. 1860ʼ воясын петаліс коми гижысь И. Куратов. Сылӧн кольӧма 3 тетрадь сьылан-лыддянъяс (печатайттӧмӧсь на). Ӧти гижӧдын, «Коми кыв» нимаын, шуалӧма:

«Тайӧ муса кылӧн

Чой-вок сёрнитӧны,

Тайӧ кылӧн меным

Бать-мам бур сиӧны!

Тайӧ кыв ме кывлі

Аслам люлю дінын,

Сійӧ менам вунас

Сӧмын дзебанінын.

Тайӧ кывлысь мичсӧ

Сьӧлӧмӧн ме кылі —

И ме медводз сыӧн

Ньӧжйӧникӧн сьылі...

Тайӧ кылӧн мукӧд

Гораджыка сьылас —

Сё кызь сюрс пель сэки

Уна буртор кылас!»

Татшӧм гижысьыс коми пиысь тайӧ сап пемыд кадъясас, ми чайтам, эз ӧти петав, сӧмын ми найӧс огӧ на тӧдӧй.

Лыткин бӧрын петіс ёна учёнӧй К. Ф. Жаков (кулі таво январ 21ʼ лунӧ Рига карын, Латвияын). Жаков эз гиж комиӧн, но уна гижис коми йылысь.

1905ʼ воын гижӧ комиӧн да коми йылысь А. Чеусов. 1913ʼ восянь босьтчӧ комиӧн гижны Лебедев. Медводдза гижӧд сылӧн «Ичӧт чери» нима. Ичӧт чери, кельчи, вӧлӧм, пыр полӧ, петны некытчӧ оз лысьт, мед сирпи оз сёй сійӧс. Коркӧ сэсся сирпилы воас пом, — кельчи ловзяс:

«Аддзис еджыд кельчи

Лӧсьыд вӧльнӧй олӧм.

Сьӧлӧм сылӧн гажмис,

Воши сылӧн полӧм».

Сэк жӧ Лебедев гижӧ:

«Гажаджык, Коми йӧз, олӧй,

Шогсьыны бӧрдны оз ков.

Кулӧмысь, сьмертысь эн полӧй:

Некор оз кув миян лов!

Лов миян кувны оз вермы,

Ловлы оз волывлы пом.

Ловъя морт некор оз йӧрмы:

Мортлы он пукты кӧртвом.

Уна ми аддзылім шогъяс...

Жалитысь некод эз вӧв.

Вунӧдам сійӧс, бур вокъяс,

Шогсӧ мед новлӧдлас тӧв!

Некор ми шойччӧг эг тӧдлӧй,

Корсим ми век кынӧмпӧт.

Збойджыка, вокъясӧй, ветлӧй,

Миянӧс аддзасны мед!

Кутам ми сьмелджыка овны.

Миянлы шог, абу шог.

Дугдам ми лёк йӧзысь повны,

Лёк вылӧ асьным ми лёк!

Коми йӧз бӧр кутіс ловзьыны, пондіс лэптыны юрсӧ. Лебедев 1914ʼ воын нӧшта 7 сьылан-лыддян гижӧ. Сэки жӧ 10 сьылан-лыддян гижӧ Д. И. Попов.

1913ʼ воын Варыш гижӧ:

Смелджыка, вокъясӧй, чеччӧй!

Озырлы, лёклы ог сетчӧй!

Комилӧн вын эз на быр!

Дыр нин ми синваяс кисьтам,

Ёна нин юкалӧ мыш.

Кабакӧд ветлыны письтам...

Тӧдам роч сюзьлысь ёсь гыж.

Дыр нин ми узигтыр олам,

Ен вылӧ ыстысям пыр.

Керысьысь, шеваысь полам...

Йӧйлунӧн олӧмным тыр.

Тӧдлытӧг дорӧмась ёна

Миянӧс тшыглун да шог...

Велӧдчӧм, вокъяс, меддона.

Велӧдчам — аддзам ми мог!

Вӧлись сэк син водзным воссяс,

Аддзам сэк озырлысь лэч.

Жевкнитам ставсӧ, мый кутӧ,

Долыда овны оз лэдз!

Кыпӧдчӧ, коми йӧз, чеччӧ!

Сьӧлӧмын пуӧ нин вир.

Озырлы, лёклы ог сетчӧй,

Кось вылӧ мунамӧ пыр!

ХV

Коми йӧз война кежлӧ пондӧны нин садьмыны. Коми пиысь петӧны чуксасьысьяс, нуӧдысьяс, котыртысьяс. Крестьяна «югыд кизяясысь» полӧм пыдди кутӧны корсюрӧ важ олӧмыслы кулакъяссӧ петкӧдлыны, заводитӧны водзӧ видзӧдны, выль олӧм йылысь мӧвпавны. Син воссьӧмлы, вежӧр паськалӧмлы ёна отсалісны йӧз дор олӧмысь мӧдӧдӧм йӧз (сыльнӧйяс). Коми муӧ важысянь нин, вӧлӧм, мӧдӧдӧны быдсяма войтырсӧ. 1830ʼ да 1863ʼ воясӧ ыстылӧмаӧсь полякъясӧс (роч улысь мынтысьны заводитчылӧмысь).

Кор Россияын заводитчӧ сюсьмӧм, бурлань, олӧм вежӧмлань кыссьӧм, сар власьтыд унаӧс, йӧз дор сувтысь, веськыд, сюсь, бур мортӧс Коми муӧ жӧ ыстӧ.

1905ʼ воын гызьыліс став Россияыс сар да помещикъяс власьтлы паныд.

Сыктывдінын сэки вӧлӧма 800 гӧгӧр коми уджалысь чукӧртӧм йӧз — ыстӧны японечьяскӧд косясьны. Найӧ ёна ыршасьӧны власьт вылӧ. Накӧд тшӧтш ӧтувтчӧ кодсюрӧ карса мещана, велӧдчӧм йӧз да. Садьмӧдан удж салдатъяс да мукӧд йӧз костын, вӧлӧм, нуӧны ыстӧм сюсь йӧз кымынкӧ карса мещана пыр. Юль шӧрын войнас кар пасьталаыс шыблалӧны гижӧдъяс (3 пӧлӧс). Гижӧмаӧсь, кодлы колӧ война, мыйла сійӧ пансьӧма. Гижӧднас чуксалӧны салдатъясӧс война вылӧ не мунны, важ олӧмлы, власьтлы паныд сувтны, социал-демократъяс гӧгӧр котыртчыны.

Арнас бастуйтӧны пошта вывса служащӧйяс.

Крестьяна гӧгӧр гызьӧны. Быд сиктын, грездын сёрнитӧны революция йылысь. Кодсюрӧ сарӧс сералӧны, портретсӧ сылысь, манифестъяссӧ косявлӧны, сёрнитӧны — пиыс пӧ сарыслӧн чурка (генерал пӧ кутшӧмкӧ сарлы отсалӧма)...

Медъёна босьтчылӧ Нювчим завод. Сэні 1905ʼ воын март тӧлысьын 30 морт котыртчӧны социалист партия ячейкаӧ. Найӧ сэсся рабочӧйяскӧд лӧсьӧдӧны 200 бомба да, револьверъяс да винтовкаяс. Восьтӧны клуб, чукӧртчывлӧны сэтчӧ, чукӧртӧны уна литература.

Октябр заводитігӧн Нювчимса уджалысьяс корӧны чинтыны уджалан лун 12 чассянь 10-ӧдз, содтыштны дон да мукӧдтор. Заводса ыджыдъяс сетчӧны.

Россияын важ власьт вермас уджалысьясӧс, бара кутас гымавны, дикуйтчыны да. Рабочӧйлы да крестьяналы лоӧ ланьтны. Нювчимса ячейкалы лои разӧдчыны (1908ʼ воын).

Революцияӧс пӧдтӧм бӧрын Коми му бара тыртӧны ыстӧм йӧзӧн. Ыстӧм йӧз зіля уджалӧны йӧз костын. Власьт, мед уджалысьяс оз кутны кывзыны политическӧй сыльнӧйяслысь, накӧд тшӧтш ыстӧ быдсяма лёк йӧзӧс, жуликъясӧс. Крестьянаыд оз вермыны торйӧдны йӧз дор олысьяссӧ жуликъясысь да ставсьыс и полӧны.

Куш Сыктывдінкарын ыстӧм йӧзыс 1908ʼ воын вӧлӧма 500 морт саяс. Найӧ тані весь абу овлӧмаӧсь, абу гуляйтӧм вылӧ сетчӧмаӧсь. Вӧлӧм, котыртчӧны ас костаныс да пыр уджалӧны. Медъёна налӧн ас кост удж мунӧма Кулӧмдінын да Сыктывдінын. Кулӧмдінын вӧлӧма гуся литература склад да архив (важ делӧяс да литература видзанін). Литератураыс, вӧлӧм, воӧ сэтчӧ заграничаысь, сыльнӧйяс пыр. На пыр жӧ воӧны, вӧлӧм, газетъяс: «Знамя труда», «Пролетарий» да. Сыльнӧйяс гӧгӧр котыртчӧны велӧдчӧм войтыр пиысь кодсюрӧ да сюсьджык крестьяна.

ХVІ

1914ʼ воын гожӧмын, самӧй страда дырйи, став Коми уджалысь войтыр ӧти лунӧ лёкысь бӧрддзис: югыд кизяяс сабляясаӧсь, револьвераӧсь кутісны голлявны, вӧтлыны удж вылысь самӧй медбур, верстьӧ йӧзсӧ немечӧс лыйлыны, сылысь ки-коксӧ чегъявны роч озыр барыш понда. Кык тӧлысь мысти пӧ лоӧ пом, регыд пӧ гортад локтад. Коли во, мӧд, а пом век абу. Унаӧс нин виисны, унаӧс урӧдӧ пӧртісны, — китӧг, коктӧг, синтӧг колялісны... Эмбур чирсӧны помтӧг, немжалиттӧг. Став муыс лои лёк гӧп вир, морт яй комӧкӧсь, ойдӧма синваӧн. Уна мам, гӧтыр да дзормисны. Овмӧс киссьӧ, а озыръяс кульӧны помтӧг барыш. Тула карын ыргӧн да патрон вӧчысь капиталистъяс 1913–14ʼ воясӧ босьтӧмаӧсь барыш 2 830 000 шайт, а 1915–16ʼ воясӧ кульыштӧмаӧсь нин 15 519 000 шайт зарниӧн! Тадзитӧ лӧсьыд дерт воюйтныд! А сар гӧтыр кырсалӧ Гришка Распутинкӧд, Николашкаӧс, коньӧрӧс, бӧбйӧдлӧны. Начальникъяс гусясьӧны казнаысь. Овмӧс йӧзлӧн киссьӧ, нажӧткаяс бырӧны, сьӧм дон усьӧ, тӧвар бырӧ, тшыгъялӧм матысмӧ. Война помланьыс карса рабочӧйяс дзик пӧгибӧ воӧны, салдатъяс сідзи жӧ. Сэки найӧ небось ӧдйӧ кутӧны гӧгӧрвоны сюсь, котырӧ, йӧз дор олысь войтырыдлысь висьталӧмтӧ. Казялӧны, кодлы война колӧ, аддзӧны олан ног. «Колӧ оланногсӧ вежны!» — шуӧны уджалысьяс. Ызӧбтӧ чӧжсьӧм ыджыд вын нэм нартитӧм уджалысь войтырлӧн. Сар власьт сись пу моз пӧрӧ. Йӧз виччысьӧны, ӧні пӧ свобода лоӧ, вӧля, важ влась пӧ уси.

Уджалысьяс власьт бердысь сарӧс шыбитӧны, сӧмын власьтсӧ оз босьтны ас кианыс. Власьт сюрӧ озыръяслы. Коми озыръяс сы вылӧ тшӧтш радӧсь.

Сыктывдінкар неуна ловзьыштӧ. Ловзьӧ тшӧтш коми йӧз. Медводзын дерт водзӧ мунӧны салдатъяс. 1917ʼ воын Ленинкарын олысь коми салдатъяс чукӧртчылӧны да шуӧны комилы автономияӧ торйӧдчыны. Сыктывкарын ӧтувтчӧны велӧдчӧм войтыр коми уджалысь йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдны, чуксалӧны найӧс. Апрель тӧлысьын лэдзӧны печатайтӧм «Извещение». Сійӧ жӧ тӧлысьын, 30ʼ лунас, котыртчӧ «Общество обновления». Зэв эськӧ уна вӧлі шулӧмаӧсь вӧчныс сэні да нинӧм абу удайтчӧма, сӧмын лэдзӧны куимысь 18/V, 7/VІ, 14/VІІ-ын 1 газет: «Известия общества обновления местной жизни крестьянского и трудового населения Устьсысольского уезда». Октябр 15ʼ лунӧ общество бӧр разалӧ.

Комияс важӧн нин казялӧмаӧс, медся, война вылӧ ветлысь, сюсьджык йӧз, мый главнӧй выныс миян, олӧмӧн бергӧдлысьясыс Роч му шӧрын. Коми мусаыс жӧ сӧмын налы казакъяс. Главнӧй вын кӧ бырӧ, посни начальствотӧ му вывсьыд кокни нин чышкыштныд. Уджалысь йӧз виччысьӧны, мый водзӧ лоӧ, уналаын топӧдалӧны ас сиктса, грездса дивӧяссӧ.

Сарӧс вӧтлӧм бӧрын йӧз шуӧны, сэсся пӧ майбыр олӧм пуксяс, да эз сідзи ло. Олӧм пыр ӧтарӧ омӧльтчӧ да омӧльтчӧ, война оз помась, видз-му крестьяналы помещикъяслысь оз сет, вермӧм йӧзӧс важ моз личкӧны, рабочӧйясӧс топӧдӧны. Зык кыптӧ 1917ʼ воын, ноябр 7ʼ лунӧ босьтӧны ас кианыс власьт, оз нин некодлы сетчыны. Став буржуазияыс пузьӧ.

Сійӧ кадӧ Сыктывдінкарын буретш вӧлӧма мунӧ собранньӧ земстволӧн. Земство шуас крестасьны выль власьтысь, не признавайтны сійӧс, водзсасьны сыкӧд, некутшӧм сёрни не панны накӧд. Сідзжӧ карса дума выль власьтлы паныд лёкысь сувтӧ. Быг вомсьыныс петӧ видӧны да омӧльтӧны выль власьтӧс. Казялӧны, мый выль власьтыд найӧс чышкас, а кутшӧм ӧд лӧсьыд вӧлі озыръяслы овны. Озыръяс ассьыныс став вын-эбӧссӧ кӧсйысьӧны пуктыны Россияӧс (эськӧ ассьыныс зепсӧ) спаситӧм вылӧ, большевикъясӧс вӧтлыны.

Революция кадӧ Коми муын важ большевик котыр (ыстӧм йӧз) эз вӧвны. Ставныс нин найӧ вӧлі муналӧмаӧсь сэтысь. Збой коми уджалысь войтырыс вӧліны салдатынӧсь, ылынӧсь гортсяньыс, роч муынӧсь. Найӧ локтӧдз Коми муын важ власьтӧс дзикӧдз бырӧдны да сразу большевистскӧй сӧвет власьт лӧсьӧдны вӧлі некодлы. Гортын олысьяс коми пиысь ӧти пӧлӧс власьтсӧ мӧдсьыс ньӧжйӧ торйӧдісны. Коми озыр власьтлы некод вылӧ, — ни коми йӧз вылӧ, ни Шӧр власьт вылӧ, — оз позь вӧлі мыджсьыны. Мӧдарӧ — кыкнаныскӧд колӧ вӧлі водзсасьны. Кытчӧдз россияса озыръяс оз чӧвтны бӧр лёк пеж большевикъясӧс да мӧдӧдны отсӧг коми крестьянаӧс ланьтӧдны, лямӧдны.

Но большевик власьт Россияысь оз усь. Коми озыръяслы отсӧг оз во. Крестьяна ӧтарӧ водзӧ босьтчӧны. Ньӧжйӧникӧн озыръяслы выль власьтлы лоӧ сетчыны. Сэсся дзикӧдз бырӧдӧны найӧс армияысь воӧм коми салдат-большевикъяс.

ХVІІ

1918ʼ воын январ помын чукӧртчӧ земство бара, а сэк кежлӧ уна дивӧлысь нин Коми йӧз вӧлі сьылісӧ песовтӧмаӧсь. Шӧрын большевикъяс пыр на властвуйтӧны. Управаса председатель Степан Латкин, вӧлӧм, дзебӧ газетъяс, распӧраженньӧяс выль власьтлысь, некодлы оз петкӧдлы найӧс, оз лэдз карса йӧзлы мырддьыны тӧвар озыръяслысь да бурджыка разӧдны найӧс пикӧ воӧм гӧль йӧзлы. Сыктывдінкарса рабочӧй, салдатъяс да крестьяна депутатъяс лёкысь видӧны Латкинӧс.

Зэв омӧль олӧм пуксьӧ. Сьӧм земстволӧн абу, йӧз тшыгъялӧны, власьтлысь оз кывзыны, пыдди сійӧс оз пуктыны, озыръясӧс да начальникъясӧс «ӧбӧдитӧны». Латкинлы, а сыкӧд тшӧтш и став озыр дор олысьлы, лои сетчыны выль власьтлы. Тайӧ кадӧ жӧ чукӧртчӧ учредительнӧй Съезд рабочӧй, крестьяна да салдат депутатъяслӧн. Съезд вылӧ вӧлі корӧмаӧсь земскӧй собранньӧ, продовольственнӧй съезд, салдатъяссянь — 12 мортӧс, крестьянасянь — 16-ӧс, велӧдысьяссянь — 6-ӧс. Воссьӧма съезд январ 30ʼ лунӧ.

Д. И. Попов тшӧктӧ лӧсьӧдны выль власьт, шуны сійӧс Сӧвет рабочӧй, салдат да крестьяна депутатъяслӧн. Важ власьтӧс пӧ ӧні пыдди нин оз пуктыны. Делегатъяс видӧны Управаӧс (медъёна председательсӧ) олӧм водзӧ мунӧм торкӧмысь, выль законъяс дзебӧмысь, купечьяслысь тӧвар мырддьыны кутӧмысь.

Сійӧ лунӧ жӧ бӧрйӧны выль власьт, сӧветскӧй власьт. Сӧмын сійӧ жебиник лоӧ, омӧлик. Веськӧдлысьыс некод оз сюр. Коммунистъяслы сочувствуйтысь кодсюрӧ сӧмын лоӧ, мукӧдыс жӧ вӧліны мӧд туй вылынӧсь.

Земство выль паськӧм пасьталӧ да гӧрд бант ӧшӧдӧ, — сідзи Сӧветӧ пӧрӧ. Демян Беднӧй моз кӧ: «Сӧвет пӧ! Кодлӧн сӧмын оз висьтавны». Дерт озыръяслӧн, озыръяс дор олысьяслӧн да. Бӧрйӧм Сӧвет сиктъясысь, грездъясысь важ власьт оз веж: кольӧ важ земство, важ суд (шӧр власьт эськӧ тшӧктылӧма найӧс бырӧдны да, абу кывзылӧмаӧсь). Сӧвет Исполком мӧд заседанньӧ вылас помасигас кузя кыв висьталӧ Коми автономия лӧсьӧдӧм йылысь Д. И. Попов.

Коми автономия йылысь думъяс да сёрни ёнджыка пондас мунны сюсьджык велӧдысьяс костын. Кулӧмдін уездын вӧлӧма сэтшӧмыс дзонь котыр («социалист-автономист чукӧр»). Яренскын котыртчӧ «Коми котыр», кодъяс шуӧны автономия лӧсьӧдны. Коми йӧзлӧн ныралысьясыс пуктӧны ас водзаныс ыджыд удж: коми йӧзӧс асланыс автономияӧ торйӧдны. А сійӧс вӧчны туй воссьӧ.

Март 23ʼ лунӧ воссьӧ медводдза уезднӧй съезд сӧветъяслӧн. Рытнас съезд вылын бара кыптӧ зэв ыджыд сёрни Коми автономия восьтӧм йылысь. Попов висьталӧ, колӧ пӧ сэтшӧм автономия, коді ачыс вермӧ законъяс лэдзны, коді ас киас мупытшса кындзи став озырлунсӧ босьтӧ. Куш ӧти вӧр (Попов арталӧм серти) быд во кутас сетны докод 24 000 000 шайт сы вылӧ быд во позяс мыйкӧ бур вӧчны. Попов тӧрӧпитӧ, шуӧ, кор пӧ Россияын пӧрадок лоӧ, сэки пӧ автономиятӧ корны сёр нин лоӧ, оз пӧ сійӧс сэки сетны да став озырлунным бӧр йӧз киын лоӧ. Съезд шуӧ автономия корсьны... Тайӧ абу на большевик сёрни. Большевикъяс серти автономия оз восьтыссьы сӧмын сэки, кор сійӧс «кутысьыс» омӧль. Автономияясӧ торйӧдалӧм государствосӧ ёнмӧдӧ. Сы вӧсна сӧвет власьт коммунист партия индӧм серти аслас сёрниа торъя йӧзӧс котырталӧ. Торйӧдалӧ найӧс автономияӧ да отсалӧ налы кыпӧдны овмӧснысӧ. Коммунистъяс велӧдӧм серти автономия пыр, ас кост олӧм кыптӧм пырыс важ вермӧм йӧзлӧн туйыс коммунизмӧ.

Тайӧ съезд вылас жӧ ёна сёрнитӧны йӧз тшыгъялӧм йылысь, найӧс вердӧм йылысь да. Кӧнсюрӧ (медся Сыктыв вожын) вӧлӧмаӧсь на нянь запасъяс, а Висер гӧгӧр, вӧлӧм, тшыгъялӧны. Кыптӧ спор. Ӧти пӧлӧс йӧз (гӧль крестьяна, рабочӧйяс да) тшӧктӧны артавны уна-ӧ нин нянь запас карулын эм, да норма пуктӧм бӧрын лишнӧй няньсӧ тшӧктӧны реквизируйтны. Сійӧ уджсӧ нуӧдны шуӧны гӧль йӧзлы. Мӧд пӧлӧс йӧз, судзсяна олысьяс, сувтӧны налы паныд. Бӧрвылас сэсся лӧсьӧдчӧны няньтӧм йӧзлы тайӧ удж не сетны, а нянь перйыны-бӧрйыны торъя комиссия, кытчӧ пырасны ӧтмындаӧн гӧльыс и озырыс.

Водзӧ во (1918–19) гӧгӧр кежлӧ нянь вылӧ уна-ӧ ковмас, сьӧм арталӧмаӧсь да кайӧма 6–7 миллион шайт (сэкся донӧн). Кысь босьтны? Шуасны удждыны капиталистъяслысь, купечьяслысь.

Съезд лӧсьӧдӧ продовольственнӧй юкӧд, сэсся суд (вӧлисти). Сэтчӧдз вӧлі судитӧмаӧсь Сӧвет власьтлы сетчытӧмысь Сьӧд Лукаӧс (Лука Осипов) да, Латкинӧс да, А. В. Старцевӧс да. Старцевыс ыстӧма гижӧд вӧлӧсьтъясӧ, сӧвет власьт пӧ, слава богу, абу нин, Петроградын пӧ сійӧс чӧвтӧмаӧсь нин да энӧ пӧ локтӧй съезд вылас. Съезд шуӧ куимнаннысӧ бӧр лэдзны тюрмаысь.

Сэн жӧ сёрни мунӧ «закон божӧй» йылысь. Унджыкыс шуӧны не велӧдны школаын закон божӧйсӧ.

Тадзи жӧ ньӧжйӧ мунӧ сӧвет власьт пуксьӧм Яренск уездын.

ХVІІІ

Тулысын Коми муӧ кутісны локтавны салдатъяс. Войнаыд да кык революцияыд найӧс ёна водзӧ йӧткыштӧма. Аддзӧны найӧ гортсьыныс быдсяма «важ права» торъяссӧ, — зэв тешкодь сійӧ налы кажитчӧ. Тайӧ салдатъясыс и вӧчӧны настӧящӧй «октябрса» (пролетарскӧй) революциясӧ Коми муын: найӧ кыпӧдӧны коми уджалысь войтырӧс, найӧ индӧны мунан туй выль олӧмӧ, коммунизмӧ. Найӧ чышкӧны ставсӧ важсӧ да важа-выля костас сувтысьяссӧ, озыръяслань кыскысьяссӧ. Ыджыд гы мунӧ Коми му пасьта. Гожӧмын быд зэра лунӧ вӧлӧсьтъясын мунӧ собранньӧ. Йӧз зі моз ызгӧ.

Юнь 10ʼ лунӧ петӧ газет «Зырянская жизнь» (Коми олӧм). Тайӧ газетлӧн сэсся нимыс унаысь вежсьылӧ, вӧлі «В Зырянском краю», «Удж», сы бӧрын сэсся «Югыд Туй». Воддза номеръясыс «Зырянская жизньлӧн», сэкся Уисполкомыс кодь жӧ, абу большевистскӧй.

Юнь тӧлыссянь заводитчӧ коммунист партия котыртчӧм. Медводдза чукӧртчылӧм коммунистъяслӧн карын вӧлӧма юнь 16ʼ лунӧ.

Сэкся Сӧвет век на абу мырддялӧма буржуйяслысь да важ офицеръяслысь ӧружйӧсӧ, лэдзӧ, вӧлӧм, попъяслы котыртчыны, духовнӧй училище абу тупкӧма, ызйӧдӧ йӧзсӧ военнӧй служащӧйяс вылӧ, арестуйталӧ большевикъясӧс, Кӧдзвывса гражданаӧс аслас уджнас зыкӧ пырӧмӧдз воштӧма да сэсь найӧс жӧ и топӧдӧ, а оз сёрнит, оз тӧдмӧд йӧзӧс, мый кӧн вӧчсьӧ, кӧні кыдзи олӧны.

Ковмис зэв ӧдйӧ чукӧртны карса Сӧветӧс Уезд исполкомса шленъяскӧд да вежны кодсюрӧӧс Исполкомысь. Сэсся тшӧктыны ӧдйӧнджыка чукӧртны крестьяна съезд.

Юнь помас мунӧ съезд учительяслӧн. Учительяс шуӧны, школаын медводдза восӧ велӧдны ас коми кывйӧн.

Сыктывдінкарса уезд съезд мӧдысь чукӧрмӧ юль 4ʼ лунӧ. Тані вӧлисти ми аддзам 99 морт делегат пиысь 21 коммунистӧс да накӧд тшӧтш (сочувствующӧй налы) 10 беспартийнӧйӧс. Мукӧдыс — 34 беспартийнӧй, 15 эсэр, 17 налы сочувствуйтысь, да кык морт автономия чукӧрысь. Воддза да тайӧ съезд костас лоӧма важ земство бырӧдӧм да сӧвет власьт лӧсьӧдӧм.

Сійӧ пӧраӧ йӧз ёна нин заводитӧны тшыгъявны. Нянь пыдди Висеръясын сёйӧны кач, кымынкӧ морт тшыгъялӧмысла кулӧны.

Сійӧ пӧраӧ Коммунист партия да Сӧвет власьт вӧлі став Россия пасьталаыс котыртӧны гӧльджык крестьянаӧс озыръяслы паныд. Гырысьсӧ (помещикъясӧс да, кодъясӧс да) вӧлі чышкӧма, колӧ вӧлі нӧшта мынтысьны сиктъясса посньыдик озыръясысь: тӧргӧвечьясысь, кулакъясысь да.

Съезд Сыктывдін уезд сӧветъяслӧн шуис не котыртны гӧль йӧзӧс, не торкны «бур, лӧсялӧм» олӧмсӧ, грездса вир юысьяскӧд. Этша коммунистыд эз на вермыны найӧс.

Йӧзӧс тшыг кулӧмысь видзӧм понда шуӧма продовольственнӧй отрадъяс лӧсьӧдны да мӧдӧдны найӧс Сыктыв вожӧ чукӧртны лишнӧй нянь.

Съезд бӧрйис выль Исполком. Но сэтшӧм Исполкомыд, коді гӧль йӧзлы оз лэдз котыртчыны, абу бур уджалысьяслы.

Юльын жӧ вӧлі лӧсьӧдӧма чрезвычайнӧй комиссия водзсасьны революциялы паныд мунысьяскӧд.

Юль 21ʼ лунӧ карса коммунист чукӧр да чрезвычайнӧй комиссия шуӧны Исполкомысь ыстыны да судӧ сетны 4 шленӧс: Конановӧс да, Королёвӧс да, Рочевӧс да, Богдановӧс, а на пыдди сюйны выльясӧс. Исполком шленъясӧс вежӧм бӧрын комбедъяс (комитет бедноты) чужӧны зэв ӧдйӧ быдлаын. Комбедъяс вылӧ кутӧ мытшсьыны выльдӧм сӧвет власьт.

Кулакъяс комбедлы нянь оз сетны, дзеблалӧны, а йӧз тшыгъялӧны. Кӧнсюрӧ найӧ косьӧдз воисны. Медъёна кось лыбліс ӧнія Кулӧмдін уездувса вӧлӧсьтъясын: Керчомъяын да, Ыджыдвиддзын (Большелугын) да Дереваннӧйын. Керчомъяын настоящӧй война кодь вӧлӧма. Комбедъяс быдлаын вермӧны. Коми уджалысьяс босьтӧны ас кианыс став власьт. Дерт сэки уна и не сідз вӧчӧмъяс вӧлӧмаӧсь, лёкторъяс, шуам, — ас пӧсьӧн перйӧм чукӧртыштӧм нянь зільджык йӧзлысь мырддялісны да, мӧдарӧ кӧ шуны, тшыг кулан пӧраас кыдз эськӧ сытӧгыс позис. Озыръяс да на дор олысьяс лёк кось вылӧ пырӧны. Чӧвтӧм власьт, вӧтлӧм озыръяс важ дор олысьяскӧд, чукӧртӧны ассьыныс выннысӧ, медалӧны пемыд да лёк йӧзӧс косясьны сӧвет власьткӧд. Заграничаса буржуйяс повзьӧны, мед Россияын моз и найӧс асланыс рабочӧй да крестьянаыс оз вӧтлыны, зільӧны ӧдйӧ паськавтӧдзыс сӧвет власьтсӧ бырӧдны, революциясӧ пӧдтыны. Найӧ роч буржуйяслы отсӧг вылӧ быдлаӧ мӧдӧдӧны войска, отсасьӧны и мукӧд быдсяма ногӧн, топӧдӧны гӧгӧрбоксянь выль том власьтӧс. Пошта чиновникъяс (важ) кыскӧны бӧрӧ, меньшевикъяс эсэръяскӧд торкӧны (жугӧдалӧны) быдтор, лёкӧдӧны крестьянаӧс большевикъяс вылӧ, мед эськӧ найӧс чӧвтасны, лыйлӧны уджалысь войтырлысь ныралысьяссӧ. Августын лыйӧны Ленинӧс, неуна оз вины.

Колӧ вӧлі чорыда босьтчыны став важ пежсӧ бырӧдны. Ёна уджалӧ сэки чрезвычайнӧй комиссия, кодсюрӧӧс лыйлӧ, тюрмаӧ пуксьӧдалӧ. Повзьӧдіс косьӧ пырысьясӧс.

Уджалысьяс водзын вӧлі нӧшта ыджыд, сьӧкыд удж. Выль олӧм чужӧм мунӧ сьӧкыда, кодсюрӧлӧн уджсьыс весиг киыс лэччылӧ, кодсюрӧ юрсӧ ӧшӧдлӧ. Коми уджалысьяс пиысь кызыс сьмела сувтӧ туй восьтыны выль оланноглань, выль власьт понда да. Медводзын дерт вӧліны коммунистъяс. Коммунист котыр комиын зэв ӧдйӧ содӧ, паськалӧ.

Август 5ʼ лунӧ «союзникъяс» босьтӧны Кардор. Сэсянь сэсся роч революциялы паныд сувтысьяс зырсьӧны водзӧ, кыссьӧны сідзи жӧ Коми мулань Удора пыр. Сентябр 6ʼ лунӧ лоӧ нин налы паныд отрад мӧдӧдны. Зэв ӧдйӧ лои уджалысь йӧзлы сувтны кок йылӧ. Сэтчӧдз нин Коми муысь унаӧн зэв вӧлі мунӧмаӧсь армияӧ. Юньын Сыктывдінкарсянь вӧлі мӧдӧдӧмаӧсь 76 доброволечӧс, карас чукӧрмӧ нӧшта 150 морт. (Сентябрын наысь вӧчсьӧ торъя рота).

Белогвардеечьяслы паныд, мыйӧн найӧ заводитӧны Сӧвет республикаӧс топӧдны, ӧдйӧ сувтӧ зэв уна йӧз. Сентябр 30ʼ лунӧ петӧ карысь Котласӧ коммунист отрад — 141 морт. Вашка-Мезень вылын (Удора) войдӧр чукӧрмӧ батальон, сэсся полк январ шӧрын (Вашко-Мезенскӧй).

Партиялӧн содӧм паськалӧм нӧшта ӧддзӧ. Устюгса губерня съезд бӧрын, арын (сентябр босьтчӧмсянь) партияын лоӧ 2500 морт. Уна важ вермӧм йӧзӧс коми панйӧ. 1918ʼ воын мунӧ армияӧ 1250 гӧгӧр коммунист. Куликов отрадӧ ӧтпырйӧ гижсьӧ 240 морт.

Печӧраӧ сентябр 8ʼ лунӧ мунӧ белӧйясӧс бырӧдны отрад Мандельбаумкӧд. Найӧ весалӧны белӧйясысь став Печӧрасӧ йывсяньыс вомӧдзыс, босьтӧны уна груз. Отрад мунігас туйвывса вӧлӧсьтъясысь отсалӧ чегны сиктса грездса озыръясӧс. Керчомъяын (Кулӧмдін карулын) партия ячейка секретарӧс виӧмысь Мандельбаум лыйлӧма куим мортӧс.

Ноябр лунъясӧ (октябрса революциялы во тырӧм казьтылігӧн) Сыктывдінкарын гырысь веськӧдлысьяс (служащӧйяс) пиысь унаӧн юсьӧны. Сы вӧсна кыптӧ зэв ыджыд зык. Коммунистъяс, красноармеецъяс да мукӧд йӧз скӧрмӧны на вылӧ. Юсьӧмъяс пиас вӧлӧмаӧсь уна лёк йӧз. Налы коммунистъяс скӧралӧмыд оз сьӧлӧм вылас во да урадникъяс моз кутасны накӧд вӧдитчыны (коммунистъяслысь весиг собранньӧяссӧ тупкӧны). Бӧрынджык тӧдмалӧны, мый сійӧ лунъясӧ юӧмаӧсь 6 ведра саяс спирт (кутшӧм войтырлы власьтыд сюрлӧма!). Сійӧ кывсис уналы да сьӧлӧмас лёкыс пуксис.

Ноябр 11ʼ лунӧ карса коммунист чукӧр тайӧ юӧмысь шуӧ вӧтлыны служба вылысь да сетны судӧ 5 мортӧс: И. Г. Казаковӧс, В. П. Осиповӧс, А. А. Кузнецовӧс, В. И. Чуистовӧс, М. М. Ляпуновӧс да (вӧлі тшӧтш ставнысӧ вӧтлӧма и партияысь).

Декабр 10ʼ лунӧ чукӧртчӧ медводдза съезд ӧнія Кулӧмдін да Сыктывкар уездса коммунистъяслӧн. Съезд вылас тшӧтш вӧлӧма ӧти морт Ленинкарса коммунистъяссянь (Уткин). Съезд сёрнитӧ сійӧ кадса положенньӧ йылысь, кывзӧ кузя висьталӧм Коммунист партия котыртчӧмсянь сылысь олӧмсӧ, уджсӧ, быдмӧмсӧ, паськалӧмсӧ.

Съезд ёна видӧ лёк юысь, асьсӧ лэптысь, — йӧз водзын коммунистъясӧс улӧ пуктысь, сералысь йӧзӧс. Коммунистъяс кор босьтӧны ас киас став олӧм мунӧмнас веськӧдлан вӧжжисӧ, котыртӧны ас гӧгӧрыс став Коми уджалысь войтырсӧ.

Декабр тӧлысьын чукӧртчӧ 3-ысь съезд Кулӧмдін да Сыктыв уездъяс сӧветъяслӧн. Медводз сёрнитӧ партия да сӧвет власьтӧс срамитысьяс йылысь. Шуӧны, сэтшӧм лёк йӧзсӧ казялӧм мысти пырысьтӧм-пыр вӧтлыны.

Сэсся ёна сёрнитӧны йӧз тшыгъялӧм йылысь. Исполкомлы тшӧктӧны корсьны нянь. Съезд вылын висьталӧны, мый школаяслӧн положенньӧ лоӧма зэв омӧль.

1918ʼ воын Коми муын котыртчӧ, веськыд туй вылӧ сувтӧ коммунист партия. Котыртчӧны гӧль йӧз: паськалӧны гӧгӧр сӧветъяс, веськыд туйӧд мӧдӧдчӧны.

ХІХ

1919ʼ воын во чӧж мунӧ ыджыд, лёк кось. Война гӧгӧр бергалӧ став олӧмыс.

1919ʼ воын заводитӧмсяньыс Коми муын лоӧ фронт белӧйяскӧд куимлаын: Удораын, Изьва-Печӧраын да Кай-Чердынын, — бӧрынджык ӧтлаасьӧны ӧти Пинюг-Печӧра фронтӧ.

Куимнан фронтас лоӧны полкъяс коми уджалысь йӧзысь. Камандиръяс сідзжӧ храбрӧй коми войтыр: (Микайлов Ӧ. И., Надеев Ӧ. Н., Маегов О. Ӧ., Елькин, Могилов, В. П. Юркин да мукӧд).

Еджыдъяс ньӧжйӧникӧн Коми муын ланьтӧны. Мукӧд еджыдъяскӧд ылынысла да туйтӧмысла налы кӧртасьны сьӧкыд. Сэки жӧ сӧвет государствоӧс мукӧд боксянь ёна жмитны белӧйяс заводитӧны. Сы вӧсна Удораса да Изьва-Печӧраса полкъясӧс гожӧмын нуӧны Двина вылӧ, августын — Кай-Чердынскӧй полкӧс Кардора-Вӧлӧгдаа кост кӧрт туй вылӧ. Коммунистъяс пыр мунӧны да мунӧны армияӧ, быдсяма фронтъяс вылӧ (асыввылӧ, лунвылӧ, рытыввылӧ, войвылӧ).

Фронтъяс вылӧ коми варышъяс пыдди Северо-Двинск военкомат (С.-Д. губерня лои Вӧлӧгдаысь 1918ʼ воын гожӧмнас, сэтчӧ пырис став Эжва, Луза да Удора Коми му) ыстӧ пышъялысь салдатъясысь (дезертиръясысь) чукӧртӧм ротаяс. Найӧ сэні сӧмын отсалӧны белӧйяслы. Коммунистъяс сэні зэв этша вӧлӧмаӧсь, да храбрӧй войтырыс видзӧмаӧсь фронтсӧ.

Белӧйяслы коді вӧлі сюрӧ Сӧвет власьт дор олысь, лёкысь вӧлі нырӧны найӧс. Юльын вӧлі сюрӧма налы Печӧра йылын коми рота (4-ӧд) — кольӧмаӧсь раненнӧйяс — да ставнысӧ виалӧмаӧсь.

Ёна топыда сулалӧмаӧсь Изьвайывса. Найӧ, вӧлӧм, некутшӧм отсӧг оз корны патронъяс кындзи. Вӧлӧм асьныс кыйӧдӧны белӧйяссӧ, корсьӧны найӧс, пленӧ босьтӧны да ружйӧяссӧ налысь мырддялӧны.

Октябрын белӧйяс бара чорыда босьтчӧны. Важ управаса председатель Латкиныд капитан Орловкӧд чукӧртӧны быдсяма дивӧсӧ да мӧдӧдчӧны Коми муӧс большевикъясысь «спаситны». Октябр 29ʼ лунӧ петӧны найӧ Удораысь Эжва вылӧ да босьтӧны Айкатыла. Недыр мысти сэсся Изьвасянь белӧйяс орӧдӧны фронтсӧ да петӧны Помӧсдінӧ. Роч салдатъяс пышйӧны, коммунистъясӧс, коді сюрӧ белӧйяслы, ставсӧ виалӧны, изьваса геройясӧс мучитӧны да ювыв юкмӧсӧ (прӧрубӧ) сюялӧны.

Емдін улын роч салдатъяс сетчӧны белӧйяслы. Коммунистъяс этшаӧнӧсь, пӧшти ӧружйӧтӧмӧсь, — ӧружйӧсӧ гожӧмнас чукӧртӧмаӧсь да нуӧмаӧсь Устюгӧ. Ӧтка коммунистъяс гӧгӧр (О. Ӧ. Маегов коддьӧм гӧгӧр) сувтӧны да котыртчӧны том комсомолечьяс. Найӧ мукӧдыс абу на и лыйсьылӧма нэмнас. Час (вӧлӧсьт ним) улын вӧлӧма нин эськӧ 40 морт да вӧтлыны бӧр кортӧм гӧсьтъясӧс выныс налӧн абу судзсьӧма, лоӧма бӧрыньтчыны, сӧмын кутны белӧйясӧс ӧдйӧ водзӧ мунӧмысь... Бӧрыньтчыны лоӧма Чукаыбӧдз. Сэні найӧ ӧтлаасьӧны Яренск вожсянь веськыда вӧрӧд петысь важ воюйтысьяскӧд, сувтӧны белӧйяскӧд кось вылӧ. Белӧйяс бӧр ӧдйӧ-ӧдйӧ, сӧмын коньӧръяслӧн кокбӧрныс дзирдалӧ, гӧнитӧны карлань дай карсӧ эновтӧны, кайӧны Эжва паныд Аныбӧдз. Аныб улын мунӧ зэв ыджыд кось дзонь сутки лёк кӧдзыд дырйи, 50–60 морт кынмӧ, 25 гӧгӧр усьӧ. Том коми войтыр (комсомолкаяс тшӧтш) тані петкӧдлӧ асьсӧ, петкӧдлӧ, мый коми йӧз чорыда кутчысьӧма революция помӧ.

1920ʼ воын тулысын (мартын) став шайкасӧ белӧйяслысь бырӧдӧны. Сэтчӧдз быттьӧкӧ ланьтыштӧ и мукӧд фронтъяс вылын сӧвет республика гӧгӧрыс, да бара пансьӧ кось польскӧй панъяскӧд-озыръяскӧд. Коми войтыр, медся комсомолечьяс, уськӧдчӧны тшӧтш чераньясӧс велӧдны.

Коми му пасьталаысь 1920ʼ воын дзикӧдз бырӧдӧны белӧйяслысь войска. Бӧр кыптӧны, котыртчӧны сӧветъяс, чужӧны коммунист ячейкаяс, медся уна комсомол чукӧръяс.

ХХ

1920ʼ восянь жӧ лӧньӧ война. Кутчысьӧны революция бӧрын олӧмсӧ ладмӧдӧмӧ, лӧсьӧдӧмӧ. Революция дырйи унатор вежсьӧ, бергӧдчӧ дзик мӧдарӧ. Революцияӧдз вӧлі озыръяс кӧзяиналӧны, уджалысьяс налы воча кыв оз лысьтны шуны. Революция бӧрын озыръяс ланьтӧны, а уджалысьяс сӧветъяс пыр олӧмӧн веськӧдлӧны, став делӧсӧ решайтӧны.

Революцияӧн усьӧ роч озыръяс государстволӧн ыджыдалӧм, вир пычкӧм, нартитӧм вермӧм йӧзӧс. Коми войтыр уна вир тшӧтш кисьтӧ, уна юр сетӧ быд фронт вылын. Медбур, верстьӧ 100 морт пиысь 69-ыс ветлӧма важ олӧмкӧд, выль олӧм вӧсна, озыр войскакӧд косясьны. А нигаясӧ гижӧны, йӧй пемыд йӧзыд пӧ, комиыд, 1919ʼ воӧ еджыд нянь вылӧ да быд бур кӧсйысьӧм вылӧ сетчӧны Кардорланьса локтысь белӧйяслы, накӧд тшӧтш сувтӧны краснӧй правалы паныд (Трайнин — «СССР»). Со ӧд кутшӧма миян вылӧ пыр на воӧны да лёка видзӧдӧны. Йӧй? А Коми красноармееч пӧвстын 100 письыс 80-ыс, вӧлӧм, кужӧ гижны-лыддьысьны. Кутшӧм сёрниа йӧзлӧн сэсся сійӧ вӧлі? Кымын командир ӧд вӧлі коми пиысь!

Коми революция дор сулаліс да и кутас сулавны ёнджыка нӧшта кодсюрӧысь. Война помасьӧм бӧрын воссьӧ туй аслыныс ас киӧн выль олӧм лӧсьӧдны. Тайӧн ми мукӧдысь огӧ жӧ кольччӧ.

Важ вермӧм йӧзлы важ олӧм уна аслыспӧлӧс удж кольӧ. Кольӧ рочкӧд лӧсявтӧм, роч йӧзӧн сералӧм, улӧ пуктӧм; кольӧ гӧльлун (став озырлунсӧ вӧлі рочӧ петкӧдӧны да сэні и вӧчалӧны кӧрт туйяс, заводъяс, паракодъяс). Важ вермӧм йӧзлӧн государство олӧмӧ шыасьӧм-сюйсьӧм эськӧ эз кут ладмыны ӧтилаын кӧ рочьяскӧд овны. Рочьяс чукӧраӧсь, сюсьӧс, да кутісны эськӧ вевттьыны найӧс (оз кутны бӧрйыны некытчӧ, оз кутны кывзыны налысь, ас йывсьыныс ёнджыка пондісны тӧждысьны). Сэсся рочьяс дерт вӧчӧны быд закон да пӧрадок ас ногныс, кыдзи аслыныс бурджык. Рочьяслӧн асланыс кыв, кодӧс быд важ вермӧм морт оз тӧд (шуам, некытчӧ ветлытӧм, велӧдчытӧм коми йӧз, коми аньяс). Рочьяс висьтавлӧны асланыс челядьлы ставсӧ рочӧн, гӧгӧрвоана кывйӧн. Сы вӧсна найӧ ичӧтысянь сюсьмӧны. Коми челядьӧс вӧлі велӧдӧны тӧдтӧм роч кывйӧн. Челядь висьталӧмтӧ оз гӧгӧрвоны, оз нинӧм вермыны юраныс сюйны, — петӧны мӧмӧт кодьӧсь, несюсьӧсь.

Тайӧ став вӧснаыс большевикъяс важысянь нин шуӧны ӧнія, социализмӧ петан кадӧ, быд кывъя йӧзӧс торйӧдны аслас губерняӧ, обласьтӧ, республикаӧ.

Коми кодь йӧзлы омӧль нӧшта вӧлі сійӧн, мый власьтыс насянь зэв ылын. А ылын власьтыд ёна ньӧжмӧдӧ олӧм водзӧ мунӧм.

Сӧвет власьт мыйӧн лои, пыр и воссис важ вермӧм йӧзлы туй торйӧдчыны да ас кианыс босьтны ассьыныс олӧм тэчӧмсӧ, оланног ладмӧдӧмсӧ. Государство дерт сэтшӧм йӧзыслы кок йылас сувтны быдсяма ногӧн отсасьӧ.

Войнаӧдз Россияын 43 роч морт вылӧ вӧлі воӧ 57 морт мукӧд кывъя. Не рочсӧ колӧ вӧлі ставсӧ торйӧдлыны да ладмӧдны мӧда-мӧдыскӧд, мед на кост эз лыб зык, кось. Колӧ вӧлі, мед мӧда-мӧд вылас лёкысь видзӧдӧм бырӧ, мед водзӧ олӧм мунӧм вӧжжиыс ас кианыс лои (асланыс власьт). Колӧ вӧлі кыпӧдны мукӧдкӧд ӧтвыяӧ овмӧс, аслыныс быдӧнлы лӧсьӧдны ас кыв вылын литература, школа, мукӧдтор да. Дзикӧдз дерт найӧ некод оз торъявны: уджалысьяс барыш вӧсна оз косясьны, сэсся и овмӧсныс налӧн йитсьӧма, кӧртасьӧма мӧда-мӧд овмӧскӧд (ӧтилаын ӧтитор вӧчӧны, мӧдлаын — мӧдтор, сэсся вежласьӧны найӧн; кӧрт туйяс ӧтувъя...). Ӧтувъя овмӧснас да олӧмнас веськӧдлыны лоӧ ӧтувъя ыджыд власьт.

Коми йӧз торйӧдчытӧдз уна йӧз нин (кызыс) вӧлі торйӧдчӧмаӧсь да асьныс котыртчӧмаӧсь. Комилы, ӧти-кӧ, война озыръяскӧд ёна мешайтіс, мӧд-кӧ, революция заводитчигас смел, сюсь, водзӧ аддзысь сэтшӧм котырыс эз на вӧв.

Сёрни Коми автономия лӧсьӧдӧм йылысь кыптӧ бара 1920ʼ воын Сыктывдінкарувса сӧветъяс съезд вылын. Шуӧма эськӧ вӧлі чукӧртны став коми сӧветъяслысь съезд, да Мӧскуасянь абу лэдзӧмаӧсь, уна губерняын на сэки комиыс вӧлі да.

Уисполком сэки корӧ Северо-Двинскӧй Губисполкомӧс коми йӧзӧс югдӧдан удж нуысьясӧс чукӧртлыны. Губисполком чукӧртӧ найӧс сентябр 20ʼ лунӧ 1920ʼ воын. Съезд мӧдӧдӧ Мӧскуаӧ куим мортӧс автономия перйыны. Сэні налы медвойдӧр лэдзӧны восьтыны быд ас кывъя, ас оласнога йӧз йылысь тӧждысьысь Комиссариат бердӧ Коми юкӧд. Сійӧ Коми юкӧдыс сэсся и босьтчӧ коми уджалысь войтыр нимсянь корны автономия.

1921ʼ воын чукӧртчылӧ конференция став Коми муса коммунистъяслӧн. Шуӧны торйӧдчыны комилы торъя республикаӧ. Республика вӧчӧм эз артмы, коми эз вермы ӧтувтчыны.

Май 5ʼ лунӧ 1921ʼ воын Россияса Шӧр Исполком шуӧ сетны комилы автономия. Август 22ʼ лунӧ сійӧ жӧ воас вӧлі урчитӧма местаяссӧ, кодъяс пырӧны обласьтас да праваяссӧ обласьтлысь. Веськалӧ автономияӧ сӧмын джын йӧзыс Коми муысь.

Обласьтлы сетӧны сэтшӧм жӧ праваяс, кутшӧмъяс и губерняяслы. Став обласьт пасьталаыс кӧзяиныс — Коми обласьтувса Съезд Сӧветъяслӧн. Пӧдчиняйтчӧ сійӧ став Россияса Съездлы, Исполкомлы, Президиумыслы да.

Обласьтувса съезд:

1. Разрешайтӧ обласьтувса вопросъяссӧ,

2. Веськӧдлӧ став обласьтувса учрежденньӧяс уджнас,

3. Видзӧдӧ шӧрса (Мӧскуаса) учрежденньӧяслысь обласьтын уджалӧмсӧ.

4. Обисполкомлысь ас удж йывсьыс висьталӧм кывзӧ,

5. Индӧ обласьтувса учрежденньӧяслы водзӧ вылӧ удж,

6. Бӧрйӧ Обисполком да делегатъясӧс став Россияса Съезд вылӧ.

Съездъяс костас медыджыд власьтыс съездӧн бӧрйӧм Обисполком (25 морт). Сійӧ и веськӧдлӧ став удж мунӧмнас, сувтӧдӧ да вежӧ нелючки постановленньӧяс ас увса учрежденньӧяслысь. Видзӧдӧ да видлалӧ Россия шӧрса учрежденньӧяслысь уджсӧ Коми обласьтын.

Мед обласьтысь удж мунӧм вӧлі тӧдӧны, мед обласьт пыр тӧдӧ, мый вӧчсьӧ Мӧскуаын, Россияса Шӧр Исполком дінын эм пыр олысь шлен Обисполкомлӧн (Губисполкомъяслӧн тайӧ абу). Нӧшта эм ЦИК СССР национал сӧветын ӧти шлен.

Та кындзи Обисполком пыр гижӧдчӧ Мӧскуакӧд, мӧдӧдлылӧ сэтчӧ йӧзӧс кор ковмылас.

Обисполкомлӧн губерняясын моз жӧ овлӧны ӧчереднӧй да сессионнӧй заседанньӧяс.

Обисполком, постановленньӧяссӧ ассьыс да Мӧскуасянь воӧмъясӧс сюйны йӧз костӧ, торйӧдӧ президиум 5 мортысь.

Обисполкомлӧн президиум кындзи, торъя уджъяс нуны эмӧсь нӧшта 12 юкӧд.

ХХІ

210 000 олысьысь Коми обласьтын 108 110 сюрсыс уджалысь арлыда (лыддьыны кӧ тшӧтш омӧлик да томиниксӧ). На пиысь джынйыс нывбаба. Коми нывбаба мукӧд нывбаба моз жӧ ас горт гӧгӧрыс бергалӧ, пасьтӧдӧ-вердӧ челядьсӧ, мужиксӧ, дӧзьӧритӧ-пелькӧдӧ гортсӧ, скӧт дінын пыр ноксьӧ. Гожӧмнас нӧшта пуктас вӧдитӧм сы вылын да мужикыскӧд тшӧтш жӧ видз вылын уджалӧ (кага ваян мӧд лунас кындзи). Сӧмын пӧрысь мамъяс, кодъяслӧн челядьыс гырысьӧсь нин да гортанысӧсь, «красуйтчӧны».

Сьӧкыд удж да олӧм коми аньяслӧн. Арнас, тӧвнас да тулыснас став овмӧсыс на ки улӧ кольлылӧ. Сэки сійӧ и муралӧ-кӧзяиналӧ, олӧ ас выннас да ас юрнас. Сэсся коми нывбабалы вота видз-му ӧтмоз мужикъяскӧд сетлісны (мукӧдлаын эз). Сійӧн и коми аньяс гортаныс асьнысӧ вылын кутӧны, озджык йӧрмыны, мужикъяскӧд ладмӧдчӧны сёрнитӧмӧн, шыасьӧны йӧз кост олӧмас (мукӧдлаын сійӧ эзджык вӧв, шуам, роч аньяс костын), сюйсьӧны сэтчӧ, медся нин томъяс. Коми нывъяс унаӧн пырӧны комсомолӧ. Мукӧдлаын Союз пасьтаын сы мында ныв комсомолка некытӧн абу. Мунӧны делегаткаӧ гырысьяс воысь воӧ ёнджыка (1923ʼ воын вӧлӧма 238 делегатка, 1924ʼ-ын — 586, 1925ʼ-ын — 1380 нин), пырӧны партияӧ (1925ʼ воын партияын нывбаба — 8,7%), коперативӧ (1923ʼ воын вӧлӧма 4,6%, 1925ʼ-ын — 14% нин), весиг веськавлӧны шочиника сӧветъясӧ, сӧмын зэв на жӧ этша. Оз на нывбабаяс сиктъясын-грездъясын йӧз кост олӧм ладмӧдны, котыртны, — сійӧ делӧ мужикъяс вылын на, кӧть эськӧ нывбаба пиысь сӧветӧ бӧрйысь воысь воӧ содӧ: 1924ʼ воын вӧлӧма 3293 м., 1925ʼ-ын — 12 207 нин.

50 000 уджалан арлыда мужикуловысь пӧшти ставыс паръясьӧ-тільсьӧ видз-му гӧгӧр гожӧмын. Коми му босьтӧ зэв уна вын, лёк удж, а пӧльза сетӧ этша, кӧть сэсся «сьӧлав, пӧляв, таляв». Этша коми (Камаса кындзи) олӧ куш видз-му пӧлялӧм помысь.

Медъёна коми уджалысь йӧз пиын гыӧны пыр, йӧзсӧ котыртӧны, быдлаӧджык сюйсьӧны, выль олӧм тэчӧмас кутчысьӧны, сюсьӧнджык-ладӧнджык сёрнитӧны вӧрын уджалысьяс (кер лэдзысьяс, шпал вӧчысьяс, пес кералысьяс да). Сэтшӧм йӧзыс пыр содӧ воысь воӧ. 1923–24ʼ воын вӧлӧма 15 000 морт, 1924–25ʼ-ын — 21 000 нин. Найӧ и котыртчӧмаӧсь став обласьтса медыджыд профсоюзӧ (союз Рабземлес — 9500 м.; ставыс профсоюзас 14 000 м., 1924ʼ во январ кежлӧ вӧлӧма став профсоюзъяс 3199 м.). Тайӧяс дінӧ ӧтлаасьӧны Уралын уджалысьяс, 5-6 сюрс морт. Тайӧ йӧзыс карса рабочӧйяс мозджык мӧвпалӧны, сёрнитӧны, котыртчӧны. Сідзжӧ дон йылысь мырсьӧны да сы йылысь медъёнасӧ и тӧждысьӧны. Ньӧжйӧникӧн велалӧны профсоюзъясын уджавны, асьнысӧ ӧтув дорйыны, ӧтув ас йывсьыныс тӧждысьны, кутчысьны сӧвет партия уджӧ.

Коми йӧз пиысь унаӧн вӧліны краснӧй армияын. Тайӧ йӧз революция дырйи медводзын вӧліны, колӧ, мед и выль олӧм тэчӧмас вӧліны медводзынӧсь. Нӧшта босьтчӧны выль олӧмӧ том йӧз. Найӧ уджавныс, овныс велӧдчӧны комсомолын. (1924ʼ во январ кежлӧ комсомолын вӧлӧма 846 морт, ӧні — 3288). Заводын уджалӧм помысь олысь К. О. сӧмын 1000 морт.

Нӧшта шыасьысьӧсь мукӧд — бокӧ уджавны ветлысьяс (вурсьысьяс, вӧчасьысьяс), гортас вӧчасьысьяс да.

Сӧветӧ бӧрйысь воысь воӧ содӧ: 1923 ӧд воын 33 691 морт, 1925ʼ-ын — 42 745 нин.

Коми йӧз кутчысьӧ выль олӧмӧ да и тэчӧ, тэчӧ аслас власьт пыр. Медулыс власьт — вӧлӧсьт сӧвет. Сэтшӧмыс обласьтын 95 (эм нӧшта 16 грездса сӧвет). Сӧветӧ бӧрйысьӧмыс пыр воысь воӧ бурджыка мунӧ. Сідзжӧ и сӧветъяслӧн уджалӧм, кымын водзӧ, сымын тӧдчӧмӧн лӧсьыдджыка мунӧ. Кыптӧны карувса съездъяс, исполкомъяс, обласьтувса съезд, Исполком да.

Став сӧветыс мунӧ коммунист партия индӧм туй кузя. Кӧнсюрӧ заводитлӧны озырджык крестьяна-кулакъяс ас кианыс босьтны власьт, да сӧмын оз сетны налы уджалысьяс. Коммунист котыр (ӧні сэні 1178 морт) колӧ ёнмӧдны бурджык, сюсьджык, веськыдджык (честнӧй) уджалысьяссӧ сикт грездъясысь сюйӧмӧн да сэтӧн велӧдчӧмӧн. Важ, революцияӧдз пырысь, коммунист Коми обласьтын абу. Коммунист пиын уна служащӧйяс.

Пемыдлуныс служащӧйяс пиас уна на, уна зэв кужтӧмыс. Сы вӧсна найӧ вошлылӧны, шыбӧлитлӧны на веськыд туй вывсьыс. Сэсся важ чиновникъясыд важ модасӧ абу на вунӧдӧмаӧсь дай.

Коми уджалысь войтыр омӧля на жӧ тӧдӧ СССР-сьыс пӧрадокъяссӧ, законъяссӧ, став олӧм мунӧмсӧ. Сы вӧсна сетчӧны найӧ бӧбйӧдлыны асьнысӧ. Ставсӧ тайӧс тӧдмалӧм паськӧдны, йӧзлысь вежӧр югдӧдны, лӧсьӧдӧны вӧлӧсьтъясын «изба читальня» (колӧ эськӧ шуны «сӧвет культура керка»). Сэтшӧм «избаыс» 1923ʼ воын вӧлӧма 33, ӧні — 94. «Избачьяс» кызыс комсомолечьяс. Зэв эськӧ асьныс зільӧсь, да омӧля велӧдчӧмаӧсь. Колӧ эськӧ, мед сюсьӧсь зэв найӧ вӧліны, вермисны тшӧтш йӧзсӧ сюсьмӧдны. Сэтшӧм войтырсӧ лӧсьӧдны эм сӧвет партия уджӧ велӧдан школаяс. Школаяссӧ восьтӧма 3-ӧс, ӧти на пиысь ыджыд. Сійӧ ыджыд школаыс Коми автономиялы 5 во тыран кадӧ сетӧ медводдза велӧдчысьяссӧ. Сэсся ичӧт школаясыс локтан арсянь лоӧны гырысьӧсь, кутасны сетны сюсь, велӧдчӧм войтырӧс коми йӧз пӧвстӧ. Тайӧ школаясас велӧдчысьяс пиысь петасны уезд да обласьт пасьта удж вылӧ. Гырысь удж вылӧ нӧшта локталасны медгырысь школаяссьыс (университетъясысь). Сэтшӧм школаясас велӧдчӧ 250 морт гӧгӧр.

Став служитысьыс вӧлӧсьтъясын пӧшти коми, уездын 100 пиысь сӧмын нин 79-ыс комиыс, обласьтын — 60-ыс. Комиӧн гижны-лыддьысьны автономия восьтігкежлӧ вӧлі оз на кужны. Ӧні обласьтын шӧр карын 100 пиысь кужӧ нин 65, но сёрнитӧм-гижӧдчӧм нуӧны на рочӧн. Важыс вермӧ — тшапитчӧны, а «дядьӧлы» унаысь весь лоӧ шӧйтны, уна лун воштыны. Колӧ водзӧ кежлӧ чорыда босьтчыны тшапитчӧмсӧ да крестьяна бӧбйӧдлӧмсӧ бырӧдны, мед миян асланым уджалысьяслӧн вӧлі настӧящӧй Коми Сӧвет власьт. Сэтчӧ бӧрйыныс, уджсӧ сетныс, омӧльторъяссӧ индавныс колӧ босьтчыны быд гражданинлы, гражданкалы да, быд мортлы, кодлы тырӧма 18 арӧс!

ХХІІ

Автономия восьтӧм бӧрын Коми обласьтувса йӧз медводз дерт босьтчӧны вӧр лэдзӧм удж дінӧ. Вӧр лэдзӧм гӧгӧр войнаӧдз нин пондіс олӧмыс гартчыны. Тайӧ уджас обласьтӧ торйӧдчӧм ёна инмис. Не обласьт кӧ, вӧр лэдзӧм эськӧ кыптіс ньӧжйӧ (нуисны эськӧ сійӧс сэки унджык мукӧдлаысь). Вӧр нуӧм воысь воӧ со кыдзи содӧ:

1921‒22ʼ воын нуӧмаӧсь	13.300 саженя куб.
1922‒23 „ „	57 500 „ „
1923‒24 „ „	95 900 „ „
1924‒25 „ „	109 000 „ „
1925‒26 (шуӧма нуны)	170 .000 „ „

(войнаӧдз мунлӧма сӧмын 83.200 саж. куб)

Сэсся уна вӧр заводитӧ петны шпалӧн. Шпалнас нуӧмыс бурджык, унджык докод коми йӧзлы сетӧ. Керйӧн да шпалӧн нуӧм воысь воӧ со кыдзи вежсьӧ:

Вояс:	Кер лыд:	Шпал:
1921‒22	142 400	8 200
1922‒23	576 800	184 700
1923‒24	915 300	477 700
1924‒25	975 000	782 300
1925‒26	1 400 000	1 422 000 (шуӧма)

Вӧр нуӧмыс пӧшти ставнас гӧсударство киын («Руссанглолес»-ын да «Руссголландлес»-ын капиталистъяскӧд тшӧтш, но сэні ыджыдалӧ государствоыс жӧ). Коми Исполком, мед ёнджыка вермас асланьыс кыскыны, ас капиталнас государствосакӧд важ «Северолесысь» торйӧдчӧ «Коми Северолесӧ», сэсся сы кындзи, Печӧраысь вӧр лэдзны, лӧсьӧдӧ 1925ʼ воын «Печӧролес». Вӧр нуӧм государство киын, но бурмӧдныс уджсӧ ёна эз на вермы, дон ичӧт на. Профсоюз да вӧр лэдзысьяс асьныс ньӧжйӧникӧн бурмӧдасны вӧр лэдзӧм уджсӧ.

Коми муын вӧр быд во быдмӧ миллиард пуд гӧгӧр, а ӧні дерт лёк ногӧн-а (медбурсӧ), лэдзам сӧмын (нуны вузӧс вылӧ, пес вылӧ, стрӧитчыны, вӧчасьны...) 120 000 000 пуд гӧгӧр. Зэв на уна вӧр миян сісьмӧ сідзи, весь вошӧ уна озырлун. Нерп, из шом да кӧрт кӧ огӧ перйӧй, найӧ оз вошны, а вӧр эновтӧмӧн вошӧ. Сы вӧсна став быдмӧм вӧрсӧ колӧ инны кытчӧкӧ.

Пуысь позьӧ вӧчны гумага (а Россия 1923ʼ воын заграничаысь вӧлі вайӧма гумагасӧ 32 781 000 шайт дон). Гумага аслыным СССР-ын зэв уна колӧ, дай позяс сійӧс петкӧдны Китайӧ, — сэні сійӧ абу жӧ. Пуысь жӧ перйӧны канифоль (пожӧмысь, видзӧны медъёна гумага вӧчигӧн), уксуснӧй кислота (коръя пуысь, видзӧны медъёна мануфактура вӧчигӧн) скипидар, сир, дьӧгӧдь...

Войнаяс помалӧм бӧрын паськалӧны бӧр кӧдзаяс. 1920ʼ воын вӧлі кӧдзӧма 20 638 д., 1922ʼ-ын — 25 011 д., 1923ʼ-ын — 26 328 д., 1924ʼ-ын — 27 886 д., 1925ʼ-ын — 29 402 д.

Крестьяна заводитӧны унджык пуктас вӧдитны, кӧнсюрӧ турун кӧдзӧны. Нянь уджалӧм Коми муын эз паськавлы войдӧр, озджык кут паськавны и водзӧ. Йӧзлы сюрӧ кокниджык, бурджык удж. Му кутасны уджавны медъёнасӧ скӧтӧс вердны.

Гӧрӧм бурмӧ. Неважӧн на вӧлі паръясьӧны пу гӧрйӧн, войнаӧдз сэсся вежисны роч гӧр, ӧні ӧдйӧ паськалӧ плуг (1923ʼ воын вӧлӧма 3000 плуг, 1925ʼ-ын — 10 000).

Скӧт видзӧм водзӧ вермас ёна босьтчыны вузӧс да тӧвар вӧчӧм вылӧ, лоӧ зэв бур. Ӧні сійӧ соді со кыдзи:

Вояс:	Вӧв:	Гырысь скӧт:	Ыж:	Порсь:	Ставыс:
1920	33 664	69 453	64 725	711	167 605
1922	33 351	70 623	57 298	1615	163 098
1923	36 337	77 748	79 640	2780	196 683
1924	40 679	91 322	94 333	5678	231 359
1925	43 166	101 186	114 210	9750	268 672

Коми кӧзяйство кыптӧ. Сы вӧсна паськалӧ тӧргуйтӧм.

Тӧвар вӧчӧмсӧ капиталистлысь мырддьӧма, сідзи жӧ колӧ уджалысь войтырлы вузалӧм-ньӧбӧмсӧ ас кианыс босьтны. Войдӧр колӧ тӧргуйтӧмсӧ ӧтувтны, сэсся и уджалӧмсӧ. Крестьяналӧн туй коммунизмӧ кооперация пыр, а важ вермӧм, нартитӧм коми кодь йӧзыс, пӧшти ставыс крестьяна. Видзӧдлам, кыдзи коми мунӧ выль олӧмлань.

Кооператив медводзсӧ Коми муын воссьӧ 1900ʼ вося юль 27ʼ лунӧ. Паськавны важ праванад сійӧ оз вермы, сэсся и купечьяс сійӧс жмитӧны. Революциясянь Коми обласьт восьтытӧдз кооперация сӧмын вӧлі разӧдӧ нормаӧн тӧвар.

1921ʼ восянь кооперациялы петӧ выль праваяс. Сэсянь сійӧ выльысь босьтчӧ, выль ногӧн. Сёрӧнджык петӧ закон, код серти некодӧс мырдӧн кооперацияӧ сюйны оз позь. Тайӧ закон бӧртиыс кооперация нӧшта ёна босьтчӧ, нӧшта ёна паськалӧ. 1924ʼ вося январ кежӧ вӧлі пырӧма кооперацияӧ быд 100 керкаысь 28, 1925ʼ вося январ кежӧ — 51, 1926ʼ вося январ кежӧ 58 (ставыс 25 618 керка), а Кулӧмдін уездын 65 нин весиг, 1926ʼ во кежӧ лоӧма 147 общество, 200 лавка, — быд 200 керка вылӧ ӧти лавка.

Капитал чукӧрмӧма обществояслӧн асланыс 505 062 шайт нин, да нӧшта удждӧмӧн босьтӧны 1 062 461 шт. (кызсӧ — 70% — кооператив союзъяслысь), — ставсӧ ас киас кутӧны 1 567 520 шайт.

Ёна торкӧ кооперативъяслы бура уджавны уджӧн босьтасьӧм да мынтысьӧмысь нюжӧдчӧм (йӧзсянь уджйӧз коперативъясӧ кайӧма нин 560 734 шайтӧдз). Ньӧжйӧникӧн тайӧ омӧль чинӧ, бырӧдӧны.

Тӧвар ньӧбӧны кооперативъяс 58%-сӧ союзъяслысь (Обсоюзлысь, Изьва-Печӧра Крайсоюзлысь да), 35%-сӧ государстволысь и сӧмын 7% — бокысь. Кымын водзӧ, сымын союзъяслысь ньӧбӧм содӧ, унджык тӧварсӧ сэсь ньӧбӧны.

Йӧз кооперация пыр 1924–25ʼ воын ньӧбӧмаӧсь тӧвар 3 795 761 шайт дон, вузалӧмаӧсь 690 658 шайт дон, ставыс кооперация пыр ньӧбӧм-вузалӧмыс ӧти воӧ лоӧма 4 686 419 шайт дон (1923ʼ воын вӧлӧма сӧмын 2 000 000 шайт дон), ӧти керка вылӧ воӧ 117 ш. Со кутшӧм ёна паськалӧма Коми кооперация.

Ньӧбалӧм-вузалӧмысь 68%-сӧ Коми кооперация босьтӧма нин ас киас, а СССР-ын сӧмын на 25% (24,7%). Тӧргӧвеч ки улӧ миян пӧшти нинӧм абу кольӧма, а СССР пасьталаын 25% на (24,9%).

1922ʼ во январ кежлӧ обсоюзлӧн ас капитал вӧлӧма 4000 шайт, 1926ʼ во январ кежӧ 565 000 нин. Вузалӧма-ньӧбӧма обсоюз 1924–25ʼ воын 3 352 000 дон.

Кооперация кындзи вузалӧ-ньӧбӧ сӧмын государство (Хлебопродукт, Госторг). Обласьт воысь воӧ вермӧ унджык тӧварсӧ ньӧбныс. 1924–25ʼ воын ньӧбӧма 6 063 000 ш. дон, 1925–26 вылӧ арталӧмаӧсь 9 400 000 дон пӧ нин вермас.

Медъёнасӧ коми крестьянин вузалӧ пушнина, ньӧбӧ нянь, ситеч, кӧрт кӧлуй, тшай-сакар... Нянь дон государствоыс некыдзи на оз вермы улын (ичӧтӧс) кутны. Войдӧр вӧлі няньыд донтӧм сы вӧсна, мый крестьянаыдлы сьӧмысь орӧмла лоӧ вӧлі быд ар вузавны уна нянь ӧтпырйӧ, донтӧм донысь. Дон виччысьны некыдзи вӧлі оз позь, воттӧ ставнас арын корӧны, ӧтпырйӧ. Ӧні воттӧ перйӧны ичӧтикаӧн во гӧгӧр чӧж. Сы вӧсна крестьяналы кокниджык ӧні, озырмыштісны неуна. Лишнӧй нянь донтӧг оз сетны, виччысьӧны тулыс. Сэсся гожӧмнас уна нянь СССР-ын нималіс, а арнас зэрӧн жугӧдіс 250 000 000 пуд. Со мый вӧсна и дона ӧні няньыд. Ситеч вӧчны зэр озджык мешайт, да сылысь дон ньӧжйӧникӧн пыр позьӧ чинтыны, сідзжӧ и мукӧд тӧварлысь.

А крестьяна вузалан тӧвар вылӧ дон кыдз позьӧ лэптӧны. Дон урӧн (кӧпейкаӧн) мунӧма тадзи:

	1913ʼ во:	1922–23:	1923–24:	1924–25:	1925–26:
Ур ку медбур сорт	35	40	70	80	95
Сю пызь пуд	1.20	2.00	1.99	1.94	2.17
Пунт порок	55	1.60	1.20	90	60
Ситеч (прӧстӧй) аршын	13	80	60	38½	37

Тайӧ босьтӧма шӧр дон Кулӧмдінын, Емдінын, Визинын да Сыктывдінын.

Ӧти ур ку вылӧ вӧлӧм шедӧ:

	1913ʼ воын:	1922–23ʼ воын:	1925ʼ воын:
Сю пызь	11½ пунт	8 п.	17½ п.
Порок	½ —	¼ —	1½ —
Ситеч	2½ арш.	½ арш.	2¼ арш.

Кооперация кындзи нӧшта тӧргуйтӧны государствоса учрежденньӧяс. Главнӧй тӧргӧвляыс пыр жӧ кооператив ордын колӧ. Кооператив пыр йӧзыс велалӧ общественнӧй олӧмсӧ ачыс, ас сюсьлуннас, ас помсьыс, ас выннас лӧсьӧдны. Коді кооперация паськӧдӧ, бурмӧдӧ, сійӧ тэчӧ социализм, кӧть ачыс сійӧс оз тӧд-а. Социализм — сэтшӧм олӧм, кӧні став овмӧсыс общество киын.

Кооперация ньӧбӧм-вузалӧм кындзи нӧшта кутас босьтны ас киас тӧвар вӧчӧмсӧ.

Кутас вӧчны вый, рысь, кучик, куяс, скипидар, канифоль, уксуснӧй кислота, лэчтан да тӧчила, замша да мукӧдтор. Мыйсюрӧ кӧнсюрӧ ӧні нин вӧчӧны. Арнас 1925ʼ воын Коми обласьтын вӧлӧма 46 с.-х. т-во, эмӧсь сэсся артельяс. Союзъяс вӧчаласны гырысь пабрикъяс ку вӧчны. Войдӧр вӧлі куястӧ вӧчны заграничаӧ нуласны, сэсся найӧс бӧр Россияӧ ваясны да кык донӧн и вузалӧны. Позяс ыджыд замша завод лӧсьӧдны, быдсяма кӧлуй вуран мастерскӧйяс. Ковмасны яй да чери консервируйтан заводъяс. Колӧ сідзи лӧсьӧдны, мед союзъяс чукӧртӧм вӧчтӧм тӧвар вӧчӧдӧны войдӧр да вӧлись и нуӧны. Кооперативъясын и кутас чӧжсьыны коми общественнӧй капиталыс.

Мед овмӧс Коми обласьтлӧн кыптас ӧдйӧджыка обласьт корӧм кузя Коми муын 1922ʼ вося юньын воссьӧ государство банклӧн отделенньӧ. Сійӧ удждӧ сьӧм промышленносьт да тӧрговля паськӧдны, кыпӧдны. Основнӧй капиталыс сылӧн 1924–25ʼ во заводитігӧн на вӧлӧма сӧмын 50 000 шайт, а помасигас лоӧма нин 688 000. Банк ёна отсалӧ миян кооперациялы (сідзжӧ дерт отсалӧ и мукӧдлы).

Ёна отсалӧ крестьяналы овмӧссӧ паськӧдны сельскокӧзяйственнӧй кредит общество (воссис 1924ʼ воын). Сійӧ удждӧ крестьяналы сьӧм кӧзяйство бурмӧдны, кыпӧдны. Основнӧй капиталыс сэні 250 000 шайт. 1924–25ʼ воын удждылӧмаӧсь сэсь 665 000 шайт (удждӧм тӧлысьысь тӧлысьӧ пыр ӧтарӧ содӧ).

Эз кӧ эськӧ ло Коми обласьт, дерт удждысьӧмӧн коми овмӧс кыпӧдӧм татшӧм жӧ ӧдйӧ эз и ло.

Сэсся ёна паськалӧны бӧръя воясас кредит тӧвариществояс. 1925ʼ воӧ арын вӧлӧма нин сэтшӧмыс 42, пырӧмаӧсь сэтчӧ 9431 овмӧс (23%). Удж сэні абу лӧсьыда пуктӧма, оз шыльыда мун, да бурыс ыджыд нин. Кымын водзӧ, сымын бурыс ёнджыка тӧдчӧ.

Обласьт карын, карлы кыптыны отсавны, 1925ʼ воын арын воссьӧ Коммунальнӧй Банк. Капитал сылӧн 100 000 шайт.

ХХІІІ

Коми обласьт 5 воӧн ёна кыптӧ, ёна водзӧ тувччӧ аслас овмӧснас, а овмӧс кыптӧмкӧд содӧ тшӧтш и обласьт казна. 1921–22ʼ воясын казнаын вӧлӧма сӧмын 60 000 шайт, 1922–23ʼ-ын — 547 000 шайт нин, 1923–24ʼ-ын — 1 808 000, 1924–25ʼ-ын — 2 201 300, 1925–26 кежӧ арталӧма 3 125 900 шайт. Медуна докодыс воӧ дерт вӧрысь (55%).

Казна содӧмкӧд содӧны рӧскодъяс. Административнӧй учрежденньӧяс вылӧ видзӧма 1923‒24ʼ воын 312 000 ш., 1924‒25ʼ-ын — 414 700 ш., 1925‒26ʼ-ын (шуӧма видзны) 550 100 ш. Пӧрадок кутӧм вылӧ видзӧма 1923‒24ʼ воын 150 400 ш., 1924‒25-дын — 132 600 ш., 1925‒26ʼ-ын (шуӧма видзны) 165 900 ш. Суд вылӧ мунӧма 1923‒24ʼ воын 48 000 ш., 1924‒25-дын — 46 000 ш., 1925‒26 (шуӧма видзны) 63 700 ш.

Удж учрежденньӧясын бурмӧ, пӧрадок пуксьӧ. Бӧръя воас олӧм бурмӧмла весиг этшаджык пондісны судитчыны йӧзыс.

Обласьт казна кутӧ нӧшта гырысь ас казеннӧй помещенньӧяс, ӧтувтӧ, сувтӧдӧ став овмӧссӧ. Овмӧс водзӧ мунӧм ёна кутӧны Коми муын омӧльӧсь туйяс да, кӧть эськӧ найӧ и уна да. Став туйыс лыддьысьӧ 5000 километр гӧгӧр, сэсь гырысь государство туй 714 километр, обласьт туй 1720 км, уезд туй 1062 км да посни вӧлӧсьт туй 1451 км. Война да революция дырйи ставыс вӧлі киссьӧма. Туй вӧчӧм вылӧ 1922‒23ʼ воын вӧлі видзӧма сӧмын 11 500 ш., 1923‒24ʼ воын — 87.800 ш., 1924‒25ʼ-ын — 130 400 ш., 1925–26ʼ-ын (шуӧма видзны) 167 900 ш. Воысь воӧ тайӧ рӧскод содӧ. Миян кӧрт туйяс абуӧсь, уна туй на вывті омӧль, да эз эськӧ мешайт нӧшта на унджык содтыны та вылӧ водзӧ кежлӧ. Крестьяна съездъяс вылын ёна на увгылӧны туйяс йылысь. Найӧс бурмӧдӧмыд ёна колантор: туйтӧмыс ньӧжмӧдӧ олӧмыслысь водзӧ мунӧмсӧ.

Видз-му уджалӧм бурмӧдӧм водзӧ йӧткӧм вылӧ вӧлі видзӧма 1921‒22ʼ воын 2140 ш., 1923‒24ʼ воын — 95 600 шайт, 1924‒25ʼ-ын — 113 600 ш., 1925–26ʼ-ын (шуӧма видзны) 186 500 ш. Агроном вӧлӧма войнаӧдз 4, ӧні — 20.

Дзоньвидзалун кутӧм вылӧ рӧскод воысь воӧ сідзжӧ содӧ. 1921‒22ʼ воын сы вылӧ видзӧма 34 000 ш., 1923‒24ʼ воын — 191 300 ш., 1924‒25ʼ-ын 277 800 ш., 1925‒26ʼ-ын (шуӧма видзны) 421 200 ш. нин. Коми йӧзлӧн удж лёк, сьӧкыд, кӧмкот-паськӧм, сёйӧм омӧль; важ нартитӧмъяс абу на вушйӧма, — сійӧн и висьӧмъяс уна. 1924‒25ʼ воын коми больничаясын куйлӧма 4247 морт (ставсӧ 53 765 лун), волӧмаӧсь докторъяс дінӧ (амбулаторияӧ) 187 120-ӧн, пельшӧр акушеркаяс дінӧ — 140 697-ӧн, нӧшта 1319 висьысь дінӧ гортас ветлӧмаӧсь. Доктор вӧлӧма 1921‒22ʼ воын 3, ӧні — 25.

Содӧма рӧскодуйтчӧм вермытӧм йӧзлы отсасьӧм вылӧ. 1923‒24ʼ воын видзӧма сы вылӧ 19 200 ш., 1924‒25ʼ-ын 37 500 ш., 1925‒26ʼ-ын (шуӧма видзны) 42 200 ш. нин.

Обласьт казнаысь уна сьӧм мунӧ челядьӧс велӧдӧм удж вылӧ. Бура велӧдчӧм морт оз йӧрмы нинӧмысь, сы вӧсна быдӧнӧс колӧ ичӧтысяньыс и велӧдны. Колӧ, мед быд морт кужӧ гижны-лыддьысьны, тӧдӧ олӧмсӧ, тӧдӧ законъяс... Велӧдчытӧм мортыд синтӧм гут кодь. Сӧвет государствоын сэтшӧм йӧз мед эз вӧвны, найӧ сӧмын мешайтӧны олӧмсӧ бурмӧдны да выль олӧмсӧ ӧдйӧ тэчны. Сы вӧсна и зільӧ сӧвет власьт, мед став йӧз СССР-ын вӧлі грамотнӧй, Коми муын сідзжӧ. Но Коми муын аслас оласнога, аслас кывъя йӧз, сы вӧсна и удж мунӧ ас власьт пыр. Медъёна дерт быд удж лӧсьӧдны колӧ сьӧм. Сьӧм обласьт казнаысь йӧзӧс велӧдӧм вылӧ воысь воӧ со кыдзи содӧ: 1921‒22ʼ воын вӧлі видзӧма сы вылӧ 38 000 ш., 1922‒23ʼ-ын — 159 000 ш., 1923‒24ʼ-ын 469 000 ш., 1924‒25ʼ-ын — 647 700 ш., 1925‒26ʼ-ын (шуӧма видзны) 988 300 ш. нин (матӧ 1/3 обласьт казнаыслысь).

Таво став посни школаыс вӧлі 234 (433 комплект). Велӧдчысьыс сэні 14 722 (100 велӧдчан арлыда челядьысь 77-ыс школаын). Эм нӧшта 5 ІІ ст. школа, 5-ын сизим во велӧдӧны (семилеткаяс), 4 — том крестьянаӧс велӧдан школа. Нӧшта эмӧсь посни челядьлы учрежденньӧяс.

Велӧдчӧм выль школаясын ньӧжйӧник пуксьӧ выль ног. Велӧдӧны комиӧн. Сійӧ зэв бур: челядь гӧгӧрвоӧны висьталӧмсӧ, сёрнисӧ, да сюсьӧсь лоӧны. Кор вӧлі сӧмын рочӧн висьталӧны, сэки вӧлі дулалӧм синмӧн урок вылад йӧй моз пукалан, — йӧйӧн и бӧр петан школасьыс. Комилы роч кывйыд колӧ жӧ, сы вӧсна школаясын тшӧтш велӧдӧны рочӧн сёрнитны-гижны.

Школаяс лӧсьыда пуктыны индалысьяс Йӧзӧс велӧдан юкӧдлӧн абуӧсь. Таво ӧти ёна велӧдчӧм (Академияын) морт локтіс да мӧдлаӧ пуктӧмаӧсь. Сэсся дзик нин омӧль, вывті омӧль, Коми Исполком абу слӧймӧма велӧдӧм удж котыртны, велӧдчӧм удж йылысь тӧждысьны ӧніӧдз на, 5 воӧн, коми мортӧс пуктыны. Оз веритчы, а тайӧ збыль. Коми школа лӧсьӧдӧны Коми обласьтын роч йӧз.

Школаын велӧдысьясӧс лӧсьӧдны обласьтын эм 2 педтехникум.

Эм нӧшта ӧти сельскохозяйственнӧй школа да 2 профтехшкола (лӧсьӧдӧны мастеръясӧс).

ХХІV

Революция бӧрын быд ас оласнога; ас кывъя йӧз СССР-ын сёрнитӧ ӧтитор йылысь, вӧчӧ ӧтитор, — вӧчӧ выль олӧм, сӧмын ас кывйӧн, ас ногнаныс. Сійӧ и эм Сталин шуӧм серти выль, став йӧз культура, сӧмын выліыс, кышыс разнӧй.

Революция восьтіс туй мукӧдлы моз тшӧтш Комилы кыпӧдны ассьыс культура, вӧчны литература, коми школаяс, театр...

1918ʼ воын учительяс шуӧны лӧсьӧдны коми школа. В. А. Молодцов лӧсьӧдӧ выль шрифт. Сійӧ шрифтнас сэсся комияс (камаса тшӧтш) и личкӧны 1920ʼ восянь став гижӧдсӧ

Ноябрын 1918ʼ воын В. Ӧ. Молодцов лӧсьӧдӧ Коми литература лӧсьӧдан комиссия. Тайӧ комиссия гӧгӧрыс чукӧртчӧны коми гижысьяс. Тайӧ комиссиясьыс жӧ ньӧжйӧникӧн быдмӧ «Коми Нига Лэдзанін».

Выль гижысь котыр поддінтас пыддиыс Коми литература кыв лӧсьӧдны босьтӧ Сыктывдінкарса сёрнисикас.

Революция чужтіс уна выль гижысьӧс. 1918ʼ воын арнас петӧ Нёбдінса Витторлӧн медводдза коми гижӧд сьылан-лыддян «Гӧрд звӧн». Виттор чуксалӧ ёртъяссӧ коми войтырӧс, мунны да сувтны революция видзны локтысь врагъясысь.

«Тӧварыш! Вай китӧ да мунам дзик пыр,

Ог видзӧдлӧ бӧрӧ, нинӧм ог виччысьӧ, —

Мунам ӧдйӧнджык, кӧні киссьӧ

Муса вокъяслӧн шорӧн пӧсь вир»...

Сэсянь сэсся босьтчӧ сійӧ да пыр гижӧ ӧнӧдз:

«Унаысь ме сьывлывлі,

Йӧзсянь «аттьӧ» кывлывлі;

Пӧлянӧн моз чипсася,

Йӧз сьӧлӧмӧ чуксася

Коми сьыланкывйӧн».

Виттор аслас мича гижӧднас ёна чорыда сьӧлӧмӧ кутчысьӧмӧн чуксаліс коми уджалысь войтырӧс водзӧ, бурлань, няйтысь чеччыны, син восьтыны да повтӧг ӧтувйӧн выль олӧм тэчны.

Виттор аслас кокнидик серамнас ёна сераліс лёк олӧм («Кодлы овны ӧні долыд», «Аркирей», «Гажа лун», «Гудрасьӧм», «Еретничество», «Пернапас», «Ньӧбасьысь», «Пон», «Мавтчӧ», «Кулӧм лов ловзьӧдӧм», «Поп да Василиса», «Нимкодясь, Серапим Саровскӧй», «Эн кыскав менӧ»).

Виттор нӧшта уна гижис коми олӧм йылысь («Меда», «Тӧвся рыт», «Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын», «Тиюк» да мукӧдтор).

Виттор уна гижис сьылан-лыддян, сійӧ ёна мольӧдіс коми гижан кыв. Но сьылан-лыддян кындзи сійӧ нӧшта уна гижис пьесаяс, медъёнасӧ тешъяс, вӧчис сідзжӧ драма. Тайӧ воӧн на коми литература озырмӧдіс «Нывлысь шог шобӧм»-ӧн да «Инасьтӧм лов»-ӧн («Райын»-лы содтӧд).

Илля Вась (В. И. Лыткин) — важ Лыткиныслӧн да революциялӧн пи: ӧти-кӧ, — Илля Вась ёна радейтӧ ас коми йӧзӧс, сылысь олӧмсӧ, мӧд-кӧ, — революциякӧд сирасьӧма лы-вемӧдзыс, коймӧд-кӧ — учёнӧй. Илля Вась велӧдчис Мӧскуаын Университетын, гижис «Коми грамматика»: ӧні велӧдчӧ Гельсингфорсын (Финляндияын), сэсся ветлас Берлинӧ (Германияӧ). Кӧть эськӧн и автономия, кӧть эськӧн 6ʼ во вылӧ петам да, лёкыс зэв на уна. Тайӧ лёкыс усьыштіс тшӧтш и Илля Вась вылӧ. Сылы вӧлі колӧ учёнӧяс велӧдчыны дзонь во кежлӧ сӧмын 2 тӧлысся жалӧванньӧ «прамӧй» служащӧйлӧн (зэв жӧ эськӧн этша да), да обласьт эз и сет. Мортыд сэсся кодлыкӧ «вузасьӧма» Мӧскуаын. А учёнӧйяс Коми муын абуӧсь на.

Илля Вась гижӧ шыльыд мича коми кывйӧн сьылан-лыддянъяс. Гижӧ коми му йылысь, гижис коми том войтырлы революция сьыланкывъяс («Том уджалысь йӧз», «Ми аслыным асьным», «Меным мамӧ» «Выль ектенья»). Илля Васьлы уна на удж лоӧ коми йӧз костын.

М. Н. Лебедев ӧнія гижысьяс пиысь петіс медводз (1913ʼ воын нин). Революция бӧрын ёна босьтчис, гижис уна лыддян-сьыланъяс, но сы кындзи нӧшта лӧсьӧдіс аслыспӧлӧс гижӧд, оперетта («Бур ань», «Пӧрысь тун», «Мича ныв»). Опереттаыс — пьеса жӧ, сӧмын сьывсьӧ.

Ёгор Колегов босьтчис революция бӧрын. Гижӧ сійӧ лыддян-сьыланъяс сотан-сералан кывйӧн; Илля Вась кыдзи шуӧ, Колеговыс кодсюрӧ гижӧмнас дзик Демян Беднӧй кодь.

Вениамин Чисталёв гижӧ коми ывлавывлысь мичлунсӧ, коми йӧзлысь уджалӧмсӧ, лӧсьыда, сьӧлӧмад кутчысьӧ.

Жугыль (Н. П. Попов) гижӧ пьесаяс — драма. Тайӧ гижысь том на, талӧн гижӧм удж водзын на уна.

Сэсся сӧмын петавлісны Жан Морӧс да Вась Педӧр. Жан Морӧс лӧсьӧдіс рочысь коми революция литература («Выныштчӧй вокъяс», «Гӧрд дӧра пас»). Вась Педӧр гижис коми йӧзлысь шогсӧ. Тайӧ кыкыс куліны.

Ӧні нӧшта уна петӧ выль гижысь коми пиысь. Кымын водзӧ, сымын коми поэзия мичмӧ, коми кыв шылялӧ, но гижӧд коми йӧз пӧвстӧ разалӧ омӧля на.

5 во лоӧ автономиялы, а абу на кӧть зэв-зэв дзоляник коми журналтор. Рочьяс лэдзӧны помтӧм, мукӧд йӧз этшаджык, миян ньӧтик абу — и сійӧ шусьӧ Коми сӧвет культура лӧсьӧдӧм!

Тайӧ ёна торкӧ поэзия кыптӧмсӧ. Журнал пыддиыд он печатайт гидня ӧдзӧсад. Кыдзкӧ-мыйкӧ мед литература лӧсьӧдӧм водзӧ позяс йӧткыштны, коми гижысь чукӧр котыртчис таво (март тӧлысьын, 12ʼ лунӧ).

Ӧнӧдз на жӧ век абу коми йӧзлы СССР-ын да обласьтын олӧм мунӧм йылысь журналтор. «Югыд туй» газет петӧ рочӧн (нимыс серам вылӧ ли мый ли коми жӧ), «Красная Печора» — роч, журнал «Коми му» зэв дона да вывті учёнӧй (нимыс эськӧн коми жӧ да). Коми уджалысь войтырлы обласьтлы 5 во тыригкежлӧ эм кӧть «Коми сикт», заводитчис петны колян во тулыссянь.

Журнал «Коми му»-ӧ гижсьӧ Коми му йылысь мый кысь казялӧны (важсӧ, ӧніясӧ).

Коми нига лэдзӧм мунӧ ӧдйӧ — важ серти кӧ, ньӧжйӧ — ӧнія олӧм серти кӧ. Ставсӧ лэдзис Сыктывдінкарса коми нига лэдзанін 222 500 нига, 75 пӧлӧс нима; нӧшта Мӧскуаын лэдзисны 37 000 нига, 13 кымын пӧлӧс нима. Ми олам ӧнія серти, и дерт водзӧ кежлӧ колӧ ӧддзӧдыштны литература лӧсьӧдӧмсӧ.

«Парма пӧвстын пемыд йӧз —

Коми войтыр олӧны;

Югыдінӧ петан туй

Нэм чӧж найӧ корсьӧны.

Парма пӧвстын олӧмысь

Жугыльтчӧма сьӧлӧмъяс:

Жугыль коми войтырлӧн

Эз вӧв гажа олӧмъяс». (Н. В.)

Коми гижӧд пыр «югыдінӧ петан туй» коми войтыр аддзасны, да олӧмныс гажмас коми сьылӧмнас.

Нёбдінса Виттор чуксалӧ:

«Чойяс да вокъяс,

Вунӧдӧй шогъяс,

Пальӧдӧй ӧдйӧджык ойбыр!

Шеныштӧ сойяс,

Кольӧмаӧсь войяс,

Выль олӧм локтӧ, том войтыр!

Уджалысь йӧзлӧн

Гӧрд знамя ӧзйӧ;

Важ олӧм путкыльтчӧ, пӧрӧ.

Лёк олӧм вежсьӧ,

Пӧрысьяс вешйӧ,

Туй шӧрын энӧ ті дзӧрӧ»!

А Мӧскуаын велӧдчысь том коми войтыр (студентъяс) шыасьӧны:

«Гӧрд югыд шонді енэж шӧрӧ петӧма,

Став муыс ӧні ыпъялӧмӧн ломтысьӧ...

Важ нартитана олӧмла

Вын, гашкӧ, быри комилӧн?

Эз, эз на быр вынным, — пуӧ вир!

Сувт, войвыв пиӧй, повтӧг водзӧ мун —

Гӧрд кодзув индас туй...

Мед садьмас коми йӧз!

Выль олӧм вӧчны, ёртӧй, босьтчы, сувт!

Став олӧм коми йӧзлӧн — сьӧкыд удж».

Сійӧ олӧмсӧ позис эськӧн петкӧдлыны театрын, петкӧдлыны мукӧд олӧмкӧд тшӧтш, мед тыдаласджык омӧльыс и бурыс. Бурыс кольӧ, омӧльсӧ бырӧдам. Но 5 воӧн коми театр вӧчны эгӧ «удитӧ».

Коми гижӧд югдӧдас комиӧс, паськӧдас вежӧрсӧ, котыртас, садьмӧдас, шыльӧдас бурмӧдас сямсӧ. Колӧ сетны коми кывлы туй.

Посни школаясын велӧдчӧм Коми кыв вылын нин, а гырысьджыкас «век на важ моз», сӧмын сӧвет партия уджӧ велӧдан школаяс Сыктывдінын петӧны ас кыв вылӧ. Колӧ учрежденньӧяссӧ 5 во бӧрад босьтчыны комиӧн сёрнитӧм-гижӧдчӧм сюйны.

ХХV

Коми му зэв паскыд. Пуксьӧ Европа рытыв вой пельӧсӧ Печӧра, Кама, Эжва, Луза, Мезень пӧлӧн.

	Олысь:
Кама вылын	165 000
Эжва вылын	150 000
Печӧра вылын	49 000
Луза-Летка вылын	30 000
Удора вылын	12 000
Коми муын	406 000

Вӧр лэдзӧм кӧть и кыптіс да сӧмын Эжва пӧлӧн, Луза-Летка да Мезень кузя. Печӧраысь сӧмын таво (1926ʼ воын) тулыснас петӧ 45 000 кер.

Тӧргуйтӧм сідзжӧ паськаліс ёна, войнаӧдзсаысь вылӧджык тайӧ местаын жӧ, унджыклаас улын на.

Камаса коми пиысь 150 000 1925ʼ воын торйӧдчис округӧ (Урал обласьт пытшкын) да ас выннас куш и тэчӧ олӧмсӧ ассьыс. Йӧз докод пӧшти ставсӧ (96%) босьтӧ видз-му уджалӧмысь, вузалӧ нянь (миллион джын пудйӧдз), кольк (1 000 000 гӧгӧр) да мукӧдтор. Нянь перйӧм эськӧн ёна на содіс, вӧлі кӧ вузалан ин. Урал обласьтӧ оз ин, сэн эмӧсь туйяс пӧлӧн (Камаса коми, Эжваса да Печӧраса комилань, вӧрын олӧны) няня Шадринскӧй да Оханскӧй округъяс, и лоӧ зэв донтӧг вузавны, Эжваӧ да Печӧраӧ туй абу. Войдӧр вӧлі Печӧраас, Кулӧмдін уездӧ да Изьва-Печӧра уездӧ мунӧ няньыс; революция дырйи купечьясыслысь капиталсӧ вӧлі мырддьӧма да тӧргуйтӧмыс тупкысис.

Кулӧмдін уездса во 300 сайын кымын нин заводитӧмаӧсь перйыны лэчтан да тӧчила. Войнаӧдз вӧлі мунӧ тӧчила 15 000 пуд да 300 000 лэчтан Уралӧ, Камаӧ да Сибырӧ — 50 000 шайт дон гӧгӧр. Сэтшӧм тӧчила лэчтансӧ вӧлі вайӧны войнаӧдз заграничаысь 5 000 000 пуд, а миян сэтшӧм изйыс куйлӧ уна миллиард пуд, да зэв бур (французскӧйысь, учёнӧйяс шуӧм серти, бурджык), сэсь позьӧ постройкаяс вӧчны, оз ков штукатуритны да оз тӧлав. Ӧні сійӧ из перъян уджыс сулалӧ, а йӧз уджтӧмӧсь.

Сэсся Кулӧмдін да Изьва-Печӧра уездъясысь вӧлі петӧ лунвылӧ чери. Чери петӧмыс пыр соді да бӧръя вылас кыптіс 200 000 пудйӧдз во вылӧ. Ӧні эськӧн нӧшта унджык позис вузавны Урал-Кама вылӧ, Эжва вылӧ, да туйясыс абуӧсь.

Чери вузӧс вылӧ ӧні оз кыйсьы, крестьяна бара уджтӧмӧсь.

Печӧраас 21 905 410 десятин тундра улын. Сэн сӧмын позьӧ ӧні кӧр видзны. Кӧр сэн видзӧны 450 000 гӧгӧр, сэсь 300 000-ыс коми киын. Войнаӧдз кӧр видзӧм помся тӧварсӧ вӧлі вузалӧны 1 000 000 шайт дон гӧгӧр (1914ʼ воын замшасӧ — куштӧм вӧчӧм кӧр ку — 110 000 ку да гӧн 40 000 пуд). Войнаӧн тупкысис тӧвар петкӧдӧмыс. Ӧні бара кутас паськавны, туйяс войвылӧ да лунвылӧ воссясны да. Ёна торкӧны висьӧмъяс (мукӧддырйиыс джын кӧрыс кулӧ). Колӧ кӧр видзӧм бура пуктыны, ӧти уездӧ сюйны да (мед кӧзяин вӧлі, мед вӧлі тӧждысьысь). Ӧні Печӧра вомсӧ важ пӧраын моз Кардор босьтӧма да потшӧ миянӧс, йӧртӧ — Печӧра мед бӧр пырас. Велалӧмаӧсь Кардорса «купечьяс» кӧвтчыны, но огӧ лэдзӧй, ньӧжйӧникӧн Улыс Печӧра Коми обласьтӧ пырас да сэк ладмас ставыс.

Печӧра пӧлӧн ёна жӧ паськалӧма вӧралӧм Эжваын, Мезеньын моз. Ӧні омӧляджык важ дорысь мунӧ, колан кӧлуй вӧралысьясыслы абутӧм вӧсна да тӧвар ньӧбӧм-нуӧмсӧ омӧля пуктӧм вӧсна.

Печӧрасалӧн вывті дона нянь. Вайӧны Кардор пыр мореӧн да, зэв вылӧ сувтӧ. Колӧ ӧдйӧджык лунвыв туй восьтыны: Печӧра-Кама кузя — гожӧмнас, сылы содтӧд Изьва-Укта- Кулӧмдін-Кудымкар — тӧвнас.

Войнаӧдз Изьва-Печӧра да Кулӧмдін уездъяссьыс вӧлі лунвылӧ мунӧ тӧвар ваӧн 180 000 п., Кардорӧ — 70 000 п. Заграничаӧ — 3 150 000 пуд. Пырӧ вӧлі Кама вылысь Печӧраӧ Заграничаысь 80 000 пуд, Кардорысь 350 000, да Камаысь 560 000.

Камаысь Эжва йылӧ пырӧ вӧлі 100 000 пуд. Туйяс вӧліны зэв омӧльӧсь войдӧр, бӧръя вояснас нӧшта омӧльтчисны. Дерт эськӧ медбур лоӧ Кама-Печӧра ва туй кӧ воссяс. Ковмас сы вылӧ 6 946 000 шайт гӧгӧр, — государство дерт вермас лэдзны. Кама-Эжваа кост канава вӧлі нин 100 во сайын кодйӧма, эновтӧмаӧсь сӧмын лунвывті матысьджык (рочлы) Вюртембергскӧй канава кодйӧмаӧсь да. Тайӧ канавасӧ весавны, джудждӧдны паськӧдны да мый колӧ лӧсьӧдны кӧ — ковмас 1 981 000 шайт гӧгӧр. Сэк эськӧ Камаса овмӧс босьтчас, нянь кутас инны, босьтчас и Эжваса да Печӧраса овмӧс, ва туйӧн донтӧм нянь пондас воны. Да и мукӧд тӧвар нуӧм-вайӧм донтӧммас.

Медвойдӧр ми вермамджык дерт кос туйяс вӧчны. Ӧні думайтӧны вӧчӧдны выль туй Пинюг-Сыктывдін-Печӧра-Индига, 1.365 километр кузя. Ӧдвакӧ Сыктывдінсянь Индигаӧ тайӧ «туй» кузя кутшӧмкӧ тӧвар мунас (вӧрыд Кардорӧ мунӧ ӧд), Печӧрасянь гожӧмын ва туй эм, тӧлын матынджык Кулӧмдін пыр кӧрт туйӧдз, да и тайӧ туйыс орчча ва туйыскӧд.

Сідзжӧ Камасянь Лӧкчим ни Сысола пыр оз кут тӧвар локны ни мунны. Медвойдӧр медбур лоӧ тракт вӧчны Гайнысянь Кулӧмдінӧ, Кулӧмдінсянь Изьваӧ (Кама-Печӧра кост вӧчсьӧ нин).

Войдӧр нин туйтӧгыс вӧлі тані воссьӧ тӧргӧвля. Помӧсдінса «Микола» да Нёбдінса «Опонасей» ярмангаяс вылын вӧлі тӧвар бергӧдчӧ 175 000 шайт дон. Сэтчӧ вӧлі волывлӧны гӧгӧрысь. Ӧтлаалан кӧ кыкнансӧ ӧтикӧ, Кулӧмдінӧ, туйяс вӧчӧм бӧрад нӧшта ыджыд тӧрговля босьтчас Печӧра-Кама-Эжва костын.

Сэсся Коми муса тыртӧм асыв-войвыв пельӧсӧд кӧрт туй нуӧм ӧдвакӧ ловзьӧдас Коми му. Коми му сулалӧ Сибыра-Европаа костын. Сибыр босьтчӧ, сэсся тӧвар вӧчан кӧлуйнас (сырьёнас) озыр. Сылӧн медвыгӧднӧй туй тӧвар нуны: Коми му кузя Индига пыр водзӧ вой море кузя. Индигаыс пӧшти оз кынмыв, йизьылӧ сӧмын январ да февраль тӧлысьясын (йи жугӧдлан паракодӧн йисӧ позьӧ жугӧдлыны). Кардор берд йи улын воджын да и ылын. Индига пыр жӧ Коми му кузя кутас мунны тӧвар Сибырӧ. Комилы тайӧ зэв выгӧднӧ. Колӧ сӧмын мед обласьтыслы сійӧ кӧрт туйыс тшӧтш унджык выгӧдасӧ сетас. Тӧвар он кут дерт гургыны Урал кузя, лоӧ нуны Урал таладорӧдыс Перым туйӧдз. Туйыс кутас стрӧитчыны ичӧтикаӧн и босьтчӧдны Коми му. Медбур лоӧ Коми мулы и государстволы, медводдза туйсӧ кӧ вӧчасны Перым кӧрт туйсянь Кудымкар — Гайны пыр Кулӧмдінӧ. Туйыс тайӧ пырыштас самӧй сьӧлӧм шӧрас, ю йывъясас; восьтас гӧгӧрса вӧрлы туй, позяс Гайныӧ да Кулӧмдінӧ гырысь кабала вӧчан заводъяс стрӧитны; тӧвар ваян-нуан туй матысмас (Изьвалӧн джынвыйӧ, Эжва вывланьсалы воссяс, лоӧ Камалӧн); йитас став Коми мусӧ, кокньӧдас государстволы водзӧ кӧрт туйсӧ нуӧдныс Сыктывдінӧ, Уктаӧ, Мыёлдиноӧ. Бара кабала вӧчан заводъяс гырысьӧс позьӧ вӧчны татчӧясӧ, Уктаӧ нӧшта восьтас нерп промышленносьт. Водзӧ сэсся туй мунас Уктасянь Печӧра ю вылас (ыджыд кар артмас), сэсся Индигаӧ.

Тадзи медъёна босьтчас став Коми муыс. Вой Урал босьтчас сёрӧнджык неуна и кӧрт туйяс Мыёлдиносянь кутасны разавны заводысь заводӧ. Сэсся коркӧ-коркӧ дерт мунасны лунвылӧ, веськыда Сибырӧ и гӧгӧр, но медводдзасӧ медвыгӧднӧ лоӧ Перым туйсянь Кулӧмдінӧ.

Сэсся оз ков узьны да колӧ шыасьны, мед Мӧскуаас гӧлӧс миян кылӧ жӧ (равзыны дерт оз ков-а). Тадзи кӧ вӧчам, Коми му вермам ӧтлаавны, чукӧртны, гартны ю йитчанінъясас да лэптыны гӧгӧр, мунны ӧдйӧ став комиыслы водзӧ да водзӧ. Колӧ ӧтлаасьны комилы, став олӧмсӧ ас киас босьтны, лӧсьӧдны кӧзяинӧс.

Мыйла комиӧс ӧнӧдз эз ӧтлаавны, эз ло обласьт республика (республикалӧн права унджык)?

1) Эз вӧв коми му вылын кар, код гӧгӧр эськӧ позис чукӧртны, котыртны став коми йӧзсӧ, олӧмсӧ, овмӧссӧ. Сыктывдінкар котыртӧ Эжва вожсаӧс сӧмын, Печӧра да Кама дзик бокын (а сэнъясын джынсьыс унджык йӧзыс). Печӧра Сыктывдінкаркӧд лёкысь йитчыштӧма, Кама некыдз эз вермы кӧртасьны.

2) Эз вӧвны коми му торъяс костас прамӧй туйяс, войдӧр эз вӧчлыны. Эмӧсь туйяс Кулӧмдінсянь Печӧраӧ, Изьвайылӧ, Чердінӧ, Камаӧ, Сыктывдінӧ да омӧльӧсь, колӧ бурмӧдны.

3) Торъя губерняясад олігӧн олӧмыс торъялӧма, весиг оланногыс, сёрниыс лоӧма разнӧй сикаса, сы понда Камаса да Эжваса комиӧс весиг торъя йӧзӧн вӧлі шуӧны.

4) Эз вӧвны коми пиас ни роч пиас прамӧя (важсӧ ни ӧніясӧ) став Коми мусӧ тӧдысь, эз кужны лӧсьыда уджсӧ нуны первойсяньыс.

5) Коми йӧз пиас эз сідзжӧ вӧв тырмымӧн сюсь-веськыд, олӧмыс мунан туй вылӧ (коммунизм туй вылӧ) топыда котыртчӧм войтыр. Эз тырмы важ вермӧм нартитӧм йӧзӧс большевикъяслысь мездӧм туй бура гӧгӧрвоысь.

6) Рочьяс пиас, служакъяс пиас, весиг коммунистъяс пиас уна на вӧлі коми кодь йӧз вылас важ ног видзӧдӧмыс. Найӧ эз отсавны комилы автономиясӧ вӧчны да веськӧдны аслыныс ас пытшкӧс олӧмсӧ лӧсьӧдны, а сералісны, торкисны кыдз-мый вермисны (Кардор, Ятка, Перым)

7) Сэсся бара мешайтыштіс сійӧ, мый социализм тэчӧмсӧ коммунист партия да сӧвет власьт сэкся пӧраӧ кутісны выльног пуктыны (НЭП), кутісны чинтавны рӧскодъяс, лэдзавны ас кӧрым вылӧ (а докод медводдза воас комилӧн ставыс вӧлі сӧмын 60 000 шайт).

Тайӧ ставыс дзикӧдз бырӧ сӧмын обласьт республикаас торйӧдчӧм бӧрын, дай бырӧ дерт ӧдйӧджык. Сійӧн оз ков виччысьны, кор ставыс «ладнӧ» лоӧ. Колӧ смелджыка да зільджыка вӧрны, збыльысь кӧ думайтӧны тайӧ делӧсӧ вӧчны «начальникъяс», «суддяяс».

«Ӧні тай, майбыр, ордымыс дась со —

Шудланьыд мун, коми пиӧ!

Син водзным восьса, ки-кокным разьса,

Повзям-ӧ мыйыськӧ мийӧ?!»

Коми йӧз петіс коммунизм туй вылӧ. Олӧм мунӧмсӧ ньӧжйӧникӧн босьтӧ ас киас. Воысь воӧ тувччалӧ Коми обласьт век водзӧ. Водзӧ мед мӧдас нӧшта ӧдйӧ. Мед Коми му ӧтлаасяс ыджыд обласьт-республикаӧ. Оз кӧ ӧтувтчы, дыр на кутасны овны некытчӧ инасьтӧг коми му торъясыс, лютки-летки. Печӧра пӧлӧнын обласьт йӧзыд вӧчны вывті на этша (коркӧ эськӧн и обласьт вермас лоны да), Эжвалы Кардорӧ ни Яткаӧ абу ӧні бур клеитчыны, сідзжӧ Камалы Урал обласьтын кольны.

Ӧтувтчӧмӧн, большевикъяс индӧм туй кузя, мунас Коми уджалысь войтыр Коммунизмӧ.