КЫДЗИ ОВЛІСНЫ МУ ВЫЛЫН
МЕДВОДДЗА ЙӦЗ

Мый вӧлі му вылын уна сюрс во сайын

Зэв важӧн, сюрс 50 во сайын кымын, миян му вылын олӧмыс да оланіныс эз вӧв татшӧм, кутшӧм ӧні.

Сэк эз вӧвны каръяс ни сиктъяс, туйяс ни кӧдзан муяс, сӧмын вӧліны посни вӧраинъяс, кушинъяс да нюръяс.

Тӧвъяс сійӧ каднас сулавлісны кузя да кӧдзыда, гожӧмъяс вӧліны дженьыдӧсь да зэраӧсь. Дерт татшӧм поводдянад муыс вермис сывлыны сӧмын вевдорыс, а му пытшкыс во гӧгӧрӧн эз и сывлы. Кын му вылас эз вермыны быдмыны ыджыд пуяс, быдмылісны сӧмын посньыдик кыдзьяс, жебыдик коз пуяс да турунъяс.

Войвыв океан пӧлӧнті ӧні на эмӧсь сэтшӧм местаясыс. Сэні во джынйысь жӧ уна сулалӧ лым.

Ловъя лолыдлы эськӧ и сьӧкыд вӧвлі овнысӧ сэтшӧм кӧдзыд пӧранад да, век жӧ овлӧмаӧсь. Овлісны зверъяс. Сэтшӧм зверъясыд, кодъяс сэн вермылісны овныс, ӧні абуӧсь нин. Овлісны неыджыд котыръясӧн зэв ыджыд зверъяс — мамонтъяс. Найӧ вӧвліны зэв кузь пемыдгӧрд гӧнаӧсь. Сёйлісны турун, йирлісны увъяс да нитш. Нырыс налӧн быдмыліс зэв кузя (слӧнъяслӧн моз хоботӧн) да сійӧн киӧн пыдди и вӧдитчылісны, чегъявлісны увъяс, нетшкылісны турунъяс да с. в. Найӧ вӧліны зэв ыджыдӧсь, зэв ёнӧсь, пиньясыс (ортсыса пиньяс) тонна джын сьӧктаӧсь (30 пуд).

Кыдзи ӧнія йӧз тӧдлісны мамонтъяс йылысь

Ме висьталі нин, мися мамонтъяс ӧні абуӧсь нин, ставныс найӧ кулалісны уна сюрс во сайын нин. Налӧн ӧткымынлаысь сюралісны сӧмын лыясыс да вомпытшса пиньясыс. Пиньясыс сьӧктанас ӧтикыс кыскӧ 8 килоӧдз.

Комын во сайын на Сибырын ӧти морт вӧралігӧн аддзӧма му вылӧ тыдовтчӧм бивеньсӧ. Воӧмаӧсь сэтчӧ велӧдчӧм йӧз. Кодйӧмаӧсь, му пытшкас вӧлӧма кын мамонт туша. Уна сюрс вонад абу на удитӧма некыті сісьмыны, вомас туруныс на вӧлӧм курччӧма. Яйсӧ ставсӧ на понъяс сёйӧмаӧсь. Татшӧм аддзӧм торъяс сертиыд и тӧдмалісны, кутшӧм сійӧ вӧлӧма ачыс дай кыдз сійӧ сэні овлӧма. Тушасӧ сійӧс вайӧмаӧсь сэкся Петербургӧ (ӧнія Ленинградӧ) да сэсь вӧчӧмаӧсь чучелӧ, ӧні на сійӧс позьӧ аддзыны Академия наукысь (Ленинградын). Лыясыс да пиньясыс миян союзысь уналаысь на нӧшта сюралӧмаӧсь.

Нӧшта кутшӧм зверъяс сэки овлӧмаӧсь

Мамонтысь ӧтар овлӧмаӧсь мукӧд пӧлӧс уна зверъяс. Унджыкыс жӧ нин мамонтъяс моз кулалӧмаӧсь. На йылысь тӧдмалӧмыс лоӧма лыяссӧ да тушаяссӧ аддзӧмъяс серти жӧ; сэки жӧ овліс звер, мамонтысь ичӧтджык, носорог. Зэв жӧ кузь, тшӧкыд гӧна. Ныр вылас кык ёсь сюр. Сійӧ ёсь сюръяснас корсьлӧма аслыс кӧрым, вештавлӧма лымсӧ либӧ листъяссӧ да вешталӧминсьыс йирлӧма турун, вуж да мукӧдтор.

Ӧні носорогыд йывмӧма нин (эмӧсь на шоныд местаясын), гӧнтӧм дай ичӧтджык тушаа. Тшӧтшкӧс местаясын овлӧмаӧсь вӧвъяс (абу ӧніякодь вӧвъяс, а йӧй овтасаӧсь). Сэтшӧм вӧвъяссӧ позьӧ и ӧні на аддзыны Шӧр Азияысь. Ичӧт тушааӧсь, сувтса бурысяӧсь.

Рощиаинын овлӧма аслыспӧлӧс быч, шусьылісны туръясӧн. Тайӧ йӧй овтаса бычьясыс кулалісны неважӧн на. 300 во сайын на вӧлӧмаӧсь гырысь вӧраинъясын да кыйсьысьяс дзикӧдз помалӧмаӧсь.

Пӧшти миян кадъясӧдз оліс мӧд зэв ыджыд быч — зубр. Сылысь рӧдсӧ помалісны миян син водзын на, мирӧвӧй война дырйи (1914ʼ восянь 1917ʼ воӧдз). Тайӧ вӧвлӧма сэки сӧмын нин Беловежскӧй пущаын (гырысь вӧраин).

Турунъяс да кустъяс пӧвстын зэв уна овлісны мувывса шыръяс, сурокъяс, сусликъяс да кӧчьяс. Унджык сикасыс и ӧні на олӧны. Нитшка да рощиа местаын жебыдіник кыдзьяс пӧвстын позьӧ аддзыны вӧлі кӧръясӧс. Тайӧ кӧръясыс ӧні на олӧны войвылын.

Кӧинтӧм ин некӧн абу вӧлӧма. Найӧ ӧнія дорысь вӧліны ичӧтджыкӧсь. Ӧлісны котырӧн-котырӧн. Позьӧ вӧлі аддзыны уна руч — гӧрдӧсь, лӧзӧсь (кодъяс ӧні зэв нин шоча сюралӧны, шуӧны песечьясӧн). Войяснас сӧмын и кылӧ вӧлі кӧин омлялӧм да лёк левлӧн бӧрдӧм шы.

Сэсся лев вӧлі ёна ыджыд ӧнія дорысь, ӧнія жар пустыня Африкаса левъясыд — йывмӧм левъяс нин.

Овліс и мӧд (левысь ӧтар) лёк звер — тигр. Зэв ыджыд пиня, ичӧт тушаа.

Сэсся овліс зэв ыджыд ош, миян ошъяс дорся кык ыджыдӧсь. Луннас дзебсясьлӧмаӧсь гӧра пытшса гуясӧ (пещераясӧ), а войнас петавлӧмась сёян корсьны. Сідзи и вӧлі шуӧны — пещернӧй ошкӧн. Ӧні сэтшӧм ошкыс абу жӧ нин.

Медводдза йӧз да налӧн эмбурыс

Мортыс нӧ овліс эз нин сійӧ каднас, кор овлісны тайӧ зверъясыс?

Мортыс сійӧ каднас волӧма жӧ нин му вылас. Та йылысь висьталӧны сюрӧм морт лыясыс да налӧн дозмукъясыс. Морт лыясыс унаысь сюрлісны тшӧтш мамонт, носорог да лев лыяскӧд. Аддзӧм лыяс сертиыс позьӧ нин мыйсюрӧ висьтавны сэкся олысь морт йылысь.

Сэкся олысь мортыс вӧлӧм неыджыд тушаа, шӧркоддьӧм да шӧркоддьӧмсьыс на ичӧт. Тушаыс вӧлӧм абу ӧнія мортъяс моз веськыд, мышкуыс (сюрса лыыс) вӧлӧм кусыньтчыштӧма, юрсӧ лэдзӧм увлань дай пидзӧсыс вӧлӧма абу тшук веськыд. Топыд вир-яя, паськыд мышкуа да паськыд лыяса. Дженьыд, кыз голяа, ляпкыд кымӧса, ыджыд ӧшалана синкыма, паськыд ныра да водзӧ сетчана увдор вом лыа.

Дерт эз кокньыд вӧв сылӧн олӧмыс, оз ёна торъяв сэкся мортлӧн олӧмыс звер олӧмысь. Мортъяс овлісны неыджыд котыръясӧн. Керкаяс эз вӧвны. Му гӧрны эз кужлыны, дай уджавны вӧлі нинӧмӧн. Сэки понмыс на морт дінын эз овлы. Сійӧ овліс кыйсьӧм вылын.

Мый нӧ мортыслӧн сэки вӧлі. Мыйӧн нӧ сійӧ кыйсьыліс?

Куш кинад нинӧм эз артмыв. Путор керыштны вӧлі нинӧмӧн. Чер ни пурт эз вӧв. Кӧрта кӧлуйыд сэки нинӧм на эз вӧв, кӧртсӧ эз на тӧдлыны. Сылы киас вӧлі сюрӧ ӧтитор — из, сійӧ изнас и вӧлі кыйсьӧ да видзӧ асьсӧ зверъясысь.

Медводдзаысьсӧ мортъясыс корсьлісны му вывсьыс сылы колана изсӧ, ёсь либӧ лэчыд дораӧс, кодӧс лӧсьыдджыка вӧлі позьӧ кутны. Сы бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис да кутіс вӧчавны ачыс аслыс кутшӧм вӧлі колӧ; ӧтик изйӧн кучкавліс мӧд изйӧ, вӧчліс аслыс колана ногӧн (пурт кодьӧс, чер, шы кодьӧс да с.в.). Дерт шыльыдӧдз эз на вермыны вӧчны. Татшӧм изъясыс сюравлісны жӧ звер лыяскӧд. Ӧтик тайӧ изъяс сертиыс позьӧ шуны, мый сэки мортыс овліс нин.

Тайӧ кадсӧ шуӧны «каменнӧй векӧн» (из нэмӧн). Колӧ шуны, мый ӧні на му вылас эм сэтшӧм йӧзыс, кодъяслӧн эм изъя кӧлуйыс. Оз на кужны вӧчавны кӧртысь.

Тӧдӧмысь, тайӧ из нэмас эз сӧмын изйӧн вӧдитчывны. Найӧ велалісны олӧмӧ босьтны и ёсь лыяс виӧм зверлысь. Сэкся мортыс вӧлӧм ёсь ош пинь cадитас бедь помӧ да новлӧдлӧ шы пыдди, сідз жӧ вӧдитчылісны звер сюръясӧн. Звер кучикъяснас сійӧ пасьтасьліс, мукӧд пӧлӧс паськӧм эз вӧв.

Мыйӧн уджаліс сэкся мортыс

Мый сюрліс ки улас, сіӧн и уджавліс медводдза мортыд. Кось вылӧ мунігӧн босьтліс медъёнасӧ зор, пу шы, ёсь лы да из. Изйысь жӧ вӧчліс аслыс медводдза кӧлуйсӧ. Уна сэтшӧм изъя кӧлуйсӧ позьӧ аддзыны музейясысь. Аддзӧмаӧсь сійӧс кодйӧмӧн. Медуна сэтшӧм кӧлуйыс сюралӧма уна пӧлӧс важся пещераясысь.

Пещераясыс (оланінъясыс), кӧні тӧвйывліс мортыс, вӧлӧм ыджыд пӧгреб кодь. Шӧрас ыджыд чукӧр пӧим, дорас (пыранінас) би. Пӧрысь морт (нывбаба) пукавлӧма орччӧн да бисӧ видзлӧма. Выльысьсӧ битӧ зэв вӧлӧм сьӧкыд перйыныс. Пыранінсяньыс пыдіджыкас шыблавлӧмаӧсь нитш да турун, вылас тэчлӧмаӧсь звер куяс, тані и узьлӧмаӧсь. Кӧнсюрӧ туплясьлӧмаӧсь баддьысь кыӧм дозмукъяс, ыджыд ракпаньяс да морт лыяс, кӧні видзлӧмаӧсь ва.

Но медуна сэні вӧлӧма ӧружйӧыс: пу шы, сы бердӧ кӧрталӧма кос сӧнӧн ёсь да гӧгрӧс изъяс, кӧр сюръяс, ёсь лыысь кинжалъяс, вороптӧм из черъяс да быдсяма сикас бедьяс.

Пыранінас, югыдджыкинас жызис йӧз. Мужикъясыс весалісны да шӧралісны звер куясысь аслыныс новланторъяс из пуртӧн. Нывбабаясыс весалӧм сюръясӧ курччавлісны вомас, мед небыдджык лоӧ. Сэтшӧмсьыс и вурлісны. Из шылаӧн вӧчлісны розьяс, сійӧ туйӧдыс вурлісны лы емӧн. Сунис пыддиыс мунліс зверъяслӧн сӧнъяс.

Аслыныс кӧлуйсӧ вӧчӧмыс, налӧн вӧлі медыджыд удж. Колӧ вӧлі дыр да кужӧмӧн кучкавны мӧд изнас, лӧсйыны, мед эськӧ мыйкӧ артмас. Ӧд вӧчны изйысь ёсь шыла, лэчыд пурт, пила, вуштысян да с. в. эз вӧв кокньыд уджӧн. Вӧчӧм дыраыс налӧн вӧчӧмторйыс эз ов. Ӧдйӧн жугласьӧ, мед нин ёна посни кӧлуйыс. Сы вӧсна ичӧт колана добраяссӧ кутісны вӧчавны лыясысь да сюръясысь. Лыысь вӧчалісны крукъяс чери кыйны, шылаяс, емъяс, ёсь помъяс да с. в.

Сёрӧнджык бура нин вӧчавлісны изйысь черъяс-шылаяс, вуштысянъяс, ӧжынъяс, мӧлӧтъяс, шыблалан снарадъяс, шыяс да с. в. Вӧвлӧмаӧсь мастерскӧй кодьяс, сэтысь уна заптӧм да помавтӧм кӧлуйяс аддзӧмаӧсь. Татшӧм изъя кӧлуй помсьыс и вердчылӧмаӧсь, сійӧн и вермылӧмаӧсь аслыныс перйыны пӧтӧссӧ.

Медводдза йӧз олӧмын би

Мамонт олігас йӧз тӧдлӧмаӧсь нин би. Найӧ кужлӧмаӧсь нин видзны, кӧть перйыныс эз на вермыны. Бинас эз сӧмын шонтысьлыны, а видзлісны асьнысӧ лёк зверъясысь. Биысь лёк зверъяс ёна повлісны. Первой найӧ казялісны, мый яй биын олӧм мысти лоӧ чӧскыдджык, небыдджык. Медвойдӧр татысь и найӧ велалісны пӧжавны яй, вужъяс да мукӧдтор шом вылын да пӧсь пӧим пытшкын.

Яйсӧ пуны найӧ велалісны сёрӧнджык, дай некӧн вӧлі пуныс. Сёй дозмукъяс сэк эз на тӧдлыны. Олӧм век водзӧ мунӧ. Босьтлісны ыджыд из, шӧрсӧ сылысь гарйылісны. Пуктылісны сэтчӧ яй да ва. Бокас пестылісны би, кытчӧ сюялісны посни изъяс. Кор изъясыс кельдаммылісны, перъялісны паличьясӧн би пытшкысь да шыблалісны изйысь вӧчӧм пӧртъяс. Сэні и пусьыліс яйыс, кельыд из шонтӧмнас. Яй пусьӧм бӧрас ёсьтӧм паличьясӧн перйылісны яйсӧ да изйысь вӧчӧм пуртӧн вундалӧмӧн сёйлісны. Дубыд шыдсӧ панялісны ракпаньясӧн (раковинаясӧн) либӧ прӧстӧ кырымнас.

Ӧні пуӧны мукӧд йӧзыс сідзи, кодъяс оз тӧдны сёй ни кӧрт.

Кыдзи кыйсьывлісны йӧзыс

На водзын сулаліс медыджыд мог — кыдзи асьнысӧ вердны. Ыджыд запасъяс эз вӧвны. Нянь ни пуктас эз тӧдлыны. Позьӧ вӧлі ӧктыны ӧрекъяс тӧв кежлас да видзныс некӧні, дай ӧти местаас дырӧннас оз вӧлі удайтчы овны. Век вӧлі лоӧ местаысь местаӧ мунны, а сьӧрсьыд кыскавныд сьӧкыд.

Сэсся йӧзыс овлісны сӧмын талунъя лунӧн, аскиа лун йылысь эз нин мӧвпыштлыны.

Му эж вылын быдманторъяс тӧвнас судзӧдны вӧлі некысь, чери сідзи жӧ. Налы кольлі сӧмын ӧти туй, зверъяс вылын кыйсьыны.

Ӧткӧн-ӧткӧн кыйсьыны вӧлі он вермы дай полан ыджыд, лёк зверъяссьыд. Колӧ вӧлі котыртчыны, мед эськӧ бурджыка да унджык кыйны. Сідзи и вӧлі. Кыйсьыны петалісны чӧлӧй ордаясӧн, племяясӧн, челядь и нывбаба, быттьӧ война вылӧ. Став араванас усьласьлісны мамонтъяс вылӧ, эз на тай майбыр повзьыны сэтшӧм ён громадинаяссьыд. Найӧлы выгӧднӧ вӧлі кыйныс найӧс уна яй вӧснаыс. Удайтчылӧма на и виавны. Дерт омӧль ӧружйӧнад косясигӧн вӧлі и кужӧмӧн вӧчӧны. Найӧ первой кыйӧдасны, кытчӧ волывлӧ мамонтыс юныс. Неылӧ сэтшӧм местасяньыс кодъясны гу, вевдорсяньыс гусӧ тупкасны кокньыдика турунӧн да нитшкӧн. Неылісянь сійӧс и кыйӧдлӧны. Мамонтыд мунігас нем тӧдтӧгыд усьӧ гуас.

Быд вожсянь рада, авзігтырйи уськӧдчасны сы вылӧ, шыблаласны ёсь изъясӧн, коді мыйӧн кужліс да вермис, кытчӧдз мамонт оз кув. Кулӧм бӧрын тушасӧ юкласны, а кучиксӧ весаласны яй сёйӧм бӧрас да вурласны новланъяссӧ.

Сідз жӧ кыйсьывлісны и мукӧд гырысь зверъяс вылӧ (носорог, зубр вылӧ да с. в.).

Вӧвъяс кыйлывлісны со кыдзи: бӧръясны слуда кырӧм; вӧв табунсӧ кытшовтӧдасны куим боксянь биӧн да ӧзтасны кос турунсӧ, мед вӧвъясыслы лоӧ пышйыны кырӧмланьыс; вӧвъяс биысь ӧдйӧ пышйигас усялӧны кырӧмас, да доймӧны кувтӧдз. Кыйсьӧмъяссӧ вӧчавлісны ӧтвыв чукӧртчӧмӧн.

Лёк зверъясыд унаысь и асьнысӧ мортъястӧ тӧрӧпитлывлісны оланінӧдзыс, левысь найӧ мынлісны сӧмын сійӧн, мый пыранінын вӧлі би да пыран розьыс вӧлі ичӧт. Левъяс ёна кыйӧдчылісны мортъяс бӧрся оланінъяс гӧгӧрыс.

Оланін сэкся мортлӧн

Йӧзыслы медсьӧкыд вӧлі тӧвнас, кузь тӧв кежлас корсьлісны шоныд оланінъяс. Медбур оланінӧн найӧ лыддьылісны пещераяс гӧраа местаясын. Сійӧ пещераяссьыс и уна мортӧс аддзисны. Сы вӧсна сійӧ мортсӧ, коді овліс мамонтъяс олан кадас, шусьӧны «пещераса мортӧн».

Морт бӧрйыліс сэтшӧм пещераяс, пыраніныс кодлӧн вӧлі лунладор боксянь, мед кӧдзыд тӧлыс эз вермы пырныс пытшкас. Татшӧм оланіныс налы эз кокньыда шедлы. Мортысь ӧтар сэтчӧ вӧлі видзӧдчӧ овмӧдчыны и лев, а сыкӧд эз кокньыд вӧв косясьныс, пещераса ош, гиенаяс да мукӧд. Найӧ сэтчӧ овмӧдчӧм бӧрын кыскавлісны быдсяма кулӧм шойсӧ да лыяс, сісьмӧм шой дукла мортыдлы сэні вӧлі лолыштныд оз позь. Мортъяс вермылісны вӧтлыныс зверъясӧс сійӧ пещераяссьыс сӧмын биӧн.

Пещераын кӧ вӧлі кык петанін, ӧтик петанінас пестывлісны би, а мӧдарӧдыс кыйӧдлісны зверъяслысь петӧмсӧ да петігас и вилывлісны. Зверъяс эз жӧ этша мортӧс вилыны, но унджыкысьсӧ вилывліс морт. Сійӧ кадся морт лыясыс сюравліс зэв шоч, сӧмын кызь кымын, тайӧ висьталӧ, мый йӧзыд сэки зэв этша вӧлӧма.

Кыдзи йӧзыс кутісны мичмӧдны ассьыныс олӧмсӧ

Мортыд быд боксянь видзӧдіс зверъяслысь олӧмсӧ, мед сы вылӧ бурджыка нуӧдны кыйсян удж. Найӧ кутісны ас гӧгӧрса зверъяссӧ рисуйтны. Рисуйтлісны охраӧн пещераса стенас, бӧрынджык лыяс вылӧ вундалӧмӧн, мичмӧдавны кутісны кыйсян кӧлуйсӧ. Найӧ вундавлісны пуртӧн либӧ ёсь лыӧн. Рисуйтлісны мамонтъясӧс, пещераса ошъясӧс. Татысь ми аддзам искусстволысь вужъяссӧ.

☼ ☼ ☼

Татысь ми тӧдмалім, мый 50 сюрс во сайын нин му вылын олӧма морт. Сійӧ мортыс эз вӧв ӧнія морт кодь. Сійӧ морт вӧлі йӧй овтаса, овліс зэв сьӧкыд олӧмӧн, лёк ыджыд зверъяс пӧвстын. Найӧ ёнджыка вӧлі йитчӧмаӧсь ывлавылыскӧд, ывлавыв кипод улынджык овліс. Выручайтліс, отсавліс налы, сӧмын ӧтырышъя кыйсьыны кужӧм да би тӧдӧм. Сӧмын кор тӧдӧмлуныс (техникаыс) быдмис, сэк сӧмын вермисны бурмӧдны оланногсӧ. Овлісны кыйсьӧм вылын, сы помысь жӧ найӧ кышасьлісны. Оланінъяс эз вӧвны, дзебсясьлісны сӧмын пещераясын. Ӧти местаын дыр овны эз вермыны, кыйсянторйыс бырӧм вӧсна.

Тайӧ сьӧкыд оланногыс уналаӧ велӧдіс йӧзсӧ. Найӧ велӧдчисны изйысь вӧчавны кыйсян кӧлуй. Кор налӧн кӧлуйыс бурмис найӧ вермыны кутісны пӧрӧдавны пуяс да вӧчны пыжъяс да оланінъяс.

Надзӧникӧн найӧ велалісны и видз-му уджавны.