ГОЖӦМ ПОМЫН ВОСТЫМАСЬӦМ
Тайӧ гожӧм помса войясыс Матвейлы торйӧн нин воӧны сьӧлӧм вылас. Лун сьӧмӧснас жар на овлывлӧ. Пӧльтыштӧ небыдик рытыв-лун тӧв. Енэжӧдыс тэрмасьтӧг кытчӧкӧ шлывгӧны гежӧдіник еджыд баля кодь кымӧрторъяс. Сынӧдыс тайӧ кадас тырӧма му-видз вылын да пармаын воӧм быдтас-быдмӧглӧн аслыссикас сук кӧрӧн, мыйысь весиг кольмӧ юрыд.
Но вой улас кымӧртчывлӧ. И сэки шонді пуксьӧм бӧрын друг яръюгыд биясӧн ыпнитлывлӧ ставнас енэжыс. Тыдалӧ, кӧнкӧ ылын-ылын чардалӧ-гымалӧ да зэрӧ. Но татчӧдз гым шыыс оз во и вылісяньыс оз войтась. Сӧмын ылі чардбиыс здук кежлӧ югзьӧдлывлӧ кымӧръясӧн вевттьысьӧм енэжсӧ. И тайӧ пӧртмасьысь югӧръяс улас Матвейӧс кытшалысь ывлаыс кажитчӧ сылы кутшӧмкӧ мойдвывса серпасӧн. Сэтшӧм аслыспӧлӧс рӧмъясӧн петкӧдчӧны и грездас гежӧдіник керкаясыс, и керка доръясас быдмысь льӧм да пелысь пуясыс, и ляпкыдіник пывсянъясыс да потшӧсъясыс, и грездсайса пемыд вӧрыс. Пӧрысь мамыс тай шулывлӧ Матвейлы-а: няня гожӧмӧ пӧ тадзи востымасьлывлӧ.
Но асыв кежлас енэжыс бара дон. Войбыд ӧшалысь кымӧръясыс кытчӧкӧ пышйӧны-дзебсьӧны. Ӧтнас шонді бара югъялӧ енэж шӧрсянь. И кажитчӧ, быттьӧ нинӧм эз и вӧв кольӧм войнас. Эз ӧшавны сук кымӧръясыс. Эз ыпъяв енэжыс. Но вой улас бара кыськӧ воӧны кымӧръяс, и бара заводитӧ востымасьны енэжын.
Матвей сэки петӧ кильчӧ вылас да син доймытӧдзыс видзӧдӧ кадысь кадӧ ыпъялысь енэжас. Код тӧдас корсянь, но сылы кутіс кажитчыны, мый оз сідз-тадз волывлыны вой кежлӧ грезд весьтас кымӧръясыс, оз сідз-тадз ыпнитлывлы лӧза-кольквижа биясӧн енэжыс. Чайтӧ сэки Матвей, мый Медыджыдыс нарошнӧ ыстӧ чардбиӧн ыпъялысь войсӧ, мед садьмӧдны дыр да сьӧкыд унмысь тайӧ му вылас олысь войтырӧс, кодъяс узьӧм вӧснаыс вунӧдӧмаӧсь нин став воддза олӧмсӧ, оз жӧ мӧвпыштлыны и сы йылысь, мый лоӧ водзӧ вылӧ. Олӧны талунъя лунӧн. А мый аскиыс ваяс, налы дзик веськодь.
Сэк жӧ енэжыслӧн быдысь югзьылӧм бӧрын Матвейлӧн, мыйлакӧ, топавлӧ сьӧлӧмыс. Кажитчӧ сэки сылы, мый сійӧ заводитӧ помнитны аслас пӧль-пӧчьяслысь коркӧя уна восайса олӧм-вылӧмсӧ. Быттьӧ ачыс оліс накӧд тшӧтш. А оліс-ӧ, код тӧдас. Но кытыськӧ тай помнитӧ важсӧ-а. И воссьӧ сэки сылӧн син водзын пӧль-пӧчьяслӧн олӧмысь ӧти шог лоӧмтор...
...И со бара здук кежлӧ югзьывліс лӧзов-еджыд рӧмъясӧн ставнас енэжыс. И бара петкӧдчылісны Матвейлы тайӧ югӧръяс улас сылӧн важся пӧль-пӧчьясыс. И сэки налӧн зумыш синъяс серти Матвей быттьӧ гӧгӧрвоис, мыйысь шогсьӧны-майшасьӧны тайӧ йӧзыс, кодъяс важӧн нин абуӧсь свет вылас. Но со тай кытысянькӧ воӧны налӧн майшасьӧм йылысь юӧръясыс Матвейлӧн юр вежӧрӧ. И ставыс тайӧ сідзи петкӧдчӧ Матвейлӧн син водзын да юр вежӧрын, мый кажитчӧ дзик тӧрытъяӧн.
...Со, со сійӧ Кӧдзыд синмаыс, код вӧсна став омӧльыс и пансис. Бара оз узь войсӧ. Пукалӧ бипур дорын. Йирӧ пиньяссӧ. Ыпъялысь скӧр синъяснас видзӧдлывлӧ ас гӧгӧрыс пемыд ывлаас да дась ньылыштны став ас гӧгӧрса олӧмсӧ. Сэтшӧм жӧ пемыдӧсь да сьӧдӧсь сылӧн юр вежӧрын ӧтарӧ жуысь мӧвпъясыс.
А ставыс пансис сысянь, мый эз кут воны Кӧдзыд синмалы сьӧлӧм вылас ӧта-мӧд коластаныс пармаса войтырлӧн зэв лада олӧмыс да вежавидзӧмыс. Кӧдзыд синма ичӧтдырсяньыс вӧлі татшӧм ӧтдортчысьӧн да завидьтысьӧн. Ӧд чужтыліс сійӧс бокысь воӧм зэв векни синъяса да мугов чужӧма мортсянь пемыд да гыма-чарда войӧ сылӧн сэтшӧм жӧ сьӧд мӧвпъяса мамыс, коді сідзжӧ эз лӧсяв пармаса войтыркӧд да быд ногыс зілис дзугны налысь лада олӧмсӧ.
Ылі пармаас ставыс тырмыліс тані олысьяслы: и звер-пӧткаыс, и ты-юын чериыс. Майбыр, кыйсьы, вугрась. Но вӧч сідзи, мед колис и водзӧ кежлӧ.
...И со ӧтчыд тыдовтчисны войвывса пармаын кытыськӧ ылі лунвыв муысь воӧм йӧз. Кутшӧмкӧ тӧдтӧм воинъяс, ротйысьӧм паськӧмаӧсь, мудзӧм чужӧмаӧсь, вӧйӧм синмаӧсь. Орччӧн вӧліны бӧрдысь гӧтыръясыс да челядьыс. Локтӧм воинъяс сувтісны пидзӧсъяс выланыс крут кыр йылын сулалысь керкаясын олысь пармаса войтыр водзӧ. И сэки петіс водзлань воысьяслӧн медыджыдыс да шыӧдчис кыр йылын сулалысьяс дінӧ:
— Пыдди пуктана пармаса войтыр, ми важысянь нин кывлывлім тіян бурлун да вежавидзӧм йылысь. Та вӧсна ас костын сёрнитчӧм бӧрын локтім тіянӧ. Ми овлім зэв гажаа да шудаа асланым му вылын. Миянлы ставыс вӧлі тырмӧ. Шудаӧсь вӧліны миян гӧтыръяс да челядь. Ми чайтім, мый тадзи лоас и водзӧ вылӧ. Но со ӧтчыд гудыртчис енэжыс. Дзебсис пыр югъялысь шондіыс кыз кымӧръяс сайӧ. Гӧгӧр пемдіс. И тайӧ рӧмыдас миян оланінъяс вылӧ лёкысь горзӧмӧн уськӧдчисны кутшӧмкӧ лёзь юрсиа да зэв скӧр синъяса тӧдтӧм йӧз. Налӧн вӧвъясыс талялісны миянлысь кӧдзаяс. Налӧн воинъясыс виалісны миянлысь мамъяснымӧс, гӧтыръяснымӧс, челядьӧс. Ми водзсасим, кыдз вермим. Но ми вӧлім этшаӧнӧсь. И со зэв чорыд тыш бӧрын миянысь кольӧм йӧзыслы ковмис пышйыны тіянлань, тіян вӧръясӧ, кытчӧ туйяссӧ ми важысянь тӧдлім. Вӧрӧгъясыд миян бӧрся эз вӧтчыны. Повзисны пемыд да зумыш пармаысь. Сэсся и воштісны миянлысь туйнымӧс. И со ми ӧні шыӧдчам тіян дінӧ да тіянлысь вежавидзӧмтӧ пыдди пуктӧмӧн: лэдзӧй миянӧс ас дораныд недыр овны. Ті ӧд некор энӧ эновтлӧй неминучаӧ воӧмаясӧс. Миянлы уна оз ков. А вӧрӧгъясыд мунасны, да ми бӧр косам асланым му вылӧ.
Кыр йылын сулалысьяс чӧла кывзісны локтӧм войтырӧс, мыйкӧ шӧпкӧдчисны ас костаныс. Медбӧрын водзӧ петіс тані олысьяс пиысь медся пӧрысьыс да медся пыдди пуктанаыс, Кузь тошка:
— Мед лоас тіян ног! Ми збыльысь некор на эгӧ эновтлӧй пикӧ воӧм йӧзӧс да гӧгӧрвоам тіянӧс. Миян тані ставыс тырмӧ. Ставыс эм. Ми торйӧдам тіянлы вӧралан-кыйсянінъяс. Кутанныд овны ас кежысь да сэк жӧ пыдди пуктыны и миянлысь оласногнымӧс.
— Аттьӧ тэныд бур кывъяссьыд, Кузь тошка, аттьӧ тіянлы ставныдлы, тані олысьяс, — шуис воча воӧмаяслӧн медыджыдыс. — Кутам овны тіянлысь оласногнытӧ пыдди пуктӧмӧн. И эстӧн, выліас, Медыджыдыс тайӧ бурлунсьыс тіянӧс оз вунӧд.
Сэксянь локтӧмаяс овмӧдчисны пармаса войтыркӧд ӧтилаын. Сідзжӧ кутісны кыйсьыны-вӧравны налы индӧминын, налы вичмӧдӧм ты-юын. Вочасӧн кыпӧдісны аслыныс оланінъяс.
Но ньӧти эз во сьӧлӧм вылас татшӧмторйыд Кӧдзыд синмалы. Кыдзи нӧ сідзи? Нэмъяс чӧж пармаса олысь вӧлі аслас му вылын кӧзяинӧн. Ставыс вӧлі сылӧн. А со ӧні пармалӧн озырлунъясӧн лоӧ юксьыны код тӧдас кытысь воӧм кутшӧмкӧ локтӧм войтыркӧд. Сідзкӧ, и сылы колӧ сетны локтӧмаясыслы ассьыс пайсӧ. А сійӧ кӧ оз кӧсйы? Кутшӧм сылӧн мог локтӧмаясыслӧн тӧжд-майшасьӧмъясӧдз? Та йылысь сійӧ унаысь сёрнитліс матысса ёртъясыскӧд. Кӧть и эз унаӧн, но пармаын вӧліны и мӧд ногӧн мӧвпалысьяс. Гашкӧ, китыр морт. Найӧ сідзжӧ ошкисны Кӧдзыд синмаӧс.
Збыльысь, абу тай ӧткодьӧсь йӧзыд. Быдсямаыс на пӧвстын эм. Со и Кӧдзыд синма эз кӧсйы пыдди пуктыны пармаса войтырлысь нэмӧвӧйся бур оласногсӧ, а сэсся ӧти пемыд да гыма-зэра войӧ уськӧдчис аслас ёртъясыскӧд локтӧмаяс вылӧ, кодъяс некутшӧм лёктор виччысьтӧг да шуда мӧвпъясӧн сы йылысь, мый найӧс лэдзисны овны асланыс му вылӧ татчӧс бур сьӧлӧма войтыр, вӧлі узьӧны крут кыркӧтш вылӧ сӧмын на лэптӧм выль оланінъясын.
Кӧть эськӧ лыда морт и вӧлі Кӧдзыд синмаыдлӧн, но виччысьтӧг уськӧдчылӧмнад ыджыд ускӧттьӧ найӧ вӧчисны локтӧмаяслы тайӧ сьӧд, пемыд войнас. Этша коді колис гӧсьтъяс пиысь ловйӧн. Эз жалитны Кӧдзыд синма да сылӧн ёртъясыс ни мужичӧйясӧс, ни нывбабаясӧс, ни челядьӧс.
Водз асывнас кодкӧ ловйӧн кольӧм локтӧмаясысь котӧрӧн воис Кузь тошкалӧн оланінӧ. Зумыша кывзіс Кузь тошка локтӧм мортӧс да пыр жӧ чукӧртіс пармаса войтырӧс. И сэки шыӧдчис на дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Ті ставныд тӧданныд, мый ми ас му вылын кӧзяинъяс. Олам асланым пӧль-пӧчлӧн на шуӧмъяс серти. Ми некод вылӧ огӧ усьласьӧй. И чайтам, миян вылӧ некод оз во. Но кодъяскӧ кӧ шыӧдчасны миян дінӧ неминуча дырйи, ми отсалам налы, примитам найӧс медся бур да пыдди пуктана гӧсьтъясӧс моз. Тадзи тшӧктӧ миян оласногным. Ті тӧданныд, кутшӧм ускӧттьӧ асланыс му вылын суис локтӧмаясӧс. Ми лэдзим найӧс, мед пока оласны миянын. Но Кӧдзыд синма дзугис миян пӧль-пӧчӧн на лӧсьӧдӧм бур оласногсӧ, янӧдіс миянӧс. Ӧні став му пасьта кывсяс и миян йылысь. Быдлаын кутасны дивитны пармасаӧс. Ме шыӧдча тіян дінӧ да кора вӧтлыны Кӧдзыд синмаӧс, сылысь пеж ёртъяссӧ миян дінысь, мед мунӧны кытчӧ гажныс, олӧны, кыдзи кужӧны.
— Но, чайта, мый эстӧн, выліас, Медыджыдыс ӧдвакӧ прӧститас миянӧс. Ӧд Кӧдзыд синмалӧн вӧчӧм грекыс вуджас и миян вылӧ. И миянлы да весиг внук-правнуклы зэв на дыр ковмас мынтысьны тайӧ грексьыс. Кыланныд-ӧ ті менӧ, пармаса войтыр?!
— Мед лоӧ тэ ног! — горӧдісны орччӧн сулалысьяс.
Кӧдзыд синма, коді аслас ёртъясыскӧд вӧлі тані жӧ, Кузь тошкаӧс кывзӧм бӧрын сӧмын вак-вакӧн зэв гораа серӧктіс, мыйысь пармаса войтыр пиысь унаӧс йирмӧг босьтліс. А сэсся сійӧ да сылӧн ёртъясыс вошисны сук пожӧмъяс да козъяс сайӧ...
...Но локтан войыс бара вӧлі зэв пемыд да гыма-зэра. Тайӧ пӧрйӧ торйӧн нин ёна гымаліс. Тыдалӧ, выліын Медыджыдыс збыльысь ёна вӧлі скӧрмӧма парма шӧрын лёктор вӧчӧмысь.
Кӧдзыд синма ёртъясыскӧд тайӧ кадас буретш сулалісны зэв ыджыд да пашкыр коз улӧ пестӧм бипур гӧгӧр да сёрнитчисны сы йылысь, кыдзи эськӧ нӧшта ыджыдджык ускӧттьӧ вӧчны пармаса войтырлы да дзикӧдз торкны налысь бур оласногсӧ. Медводз шуисны вины Кузь тошкаӧс.
Но сэки друг воссьыліс енэжыс да сэсянь зэв гораа кыліс:
— Оз ло тэ ног!
А сэсся кузь ньӧв кодь чардби веськыда сетыштіс Кӧдзыд синмалы плешкас да сійӧ пласьткысис му вылӧ, и тӧкӧтьӧӧн кытчӧкӧ пакталіс-вошис. Тайӧс аддзӧм бӧрын Кӧдзыд синмалӧн ёртъясыс садь быртӧдзыс повзисны да уськӧдчисны пышйыны, коді кытчӧ слӧймис. Сэксянь найӧс пармаын некод нин эз аддзыв...
Но тайӧ жӧ войнас гымаліг-чардалігкості Медыджыдыс петкӧдчыліс и Кузь тошкалы да со мый шуис:
— Ыджыдсьыс-ыджыд грек вӧчисны тіян пӧвстын олысьяс. Торкисны пӧль-пӧчлысь бур шуӧмъяссӧ. Ме тэнӧ, пӧрысь мортӧс,ог кӧсйы мыждыны. Но мыж вӧчысь йӧзлӧн грекыс вуджас и ставнас тіян рӧд вылӧ да тшӧтш и тэ вылӧ. Тіян пӧвстысь ӧд тайӧ омӧльясыс петісны да тіян пӧвстын олісны. Збыльысь тэ та йылысь казьтыштін луннас. Тыдалӧ, гӧгӧрвоин менӧ. И водзӧ вылӧ пармаса войтырлы зэв на дыр да чорыда ковмас вештысьны тайӧ грексьыс. Дыр оз ло шудаӧн налӧн олӧмыс. Уна сьӧкыдлун пыр налы ковмас вуджны. Уналӧн дженьыд лоас нэмыс. Торйӧн нин сэтшӧмъяслӧн, кодъяс медуна босьтасны ас выланыс мукӧдлысь грексӧ вештӧм могысь, медъёна кутасны тӧждысьны матыссаяс вӧснаыс. Но дзикӧдз тіян войтырыд оз жӧ кусны-бырны. Сӧмын уна во мысти, кор чужасны дзик мӧд сикас йӧз, кодъяс оз нин кутны помнитны да тӧдны тіян грекъяс йылысь, вежсяс пармасалӧн олӧмыс бурланьӧ. И найӧ бара кутасны овны важ бур шуӧмъяс серти, кодъяс чужисны уна нэмъяс сайын на.
Кывзіс Кузь тошка Медыджыдсӧ. Нинӧм эз шу воча. Оз позь правдайтчыны, эм кӧ ас вылад грекыд. Сійӧ сэк нин казяліс, кыдзи Кӧдзыд синмалӧн грекыс лёк висьӧм моз жӧ вуджис и сы вылӧ нин. Сылӧн сюсь синъясыс сідзжӧ аддзисны, мый пармаса войтырысь кодсюрӧ ас кежсьыныс бара жӧ гусьӧн ошкӧны Кӧдзыд синмаӧс. Сідзкӧ, сылы, Кузь тошкалы, унатор на ковмас вӧчны, мед кутны пармасаӧс омӧльторйӧ сетчӧмысь, мед дзикӧдз эз кус налӧн сьӧлӧмъясын бурыс, мед эз вош налӧн юр вежӧрысь пӧль-пӧчьясыслӧн бурсиӧмыс. Кузь тошкалы кольӧ сӧмын мӧвпавны да эскыны, мый коркӧ уна-уна во мысти ассьыныс грекнысӧ вештӧм бӧрын пармасаяс бара овмӧдчасны шудаа, бара кутасны важ моз рӧдмыны-дзоридзавны асланыс му вылас.
...Ставыс тайӧ тӧкӧтьӧӧн вирдыштіс Матвейлӧн юр вежӧрын да синъяс водзын енэжыслӧн гежӧдіника лӧза-вижа биясӧн югзьывлігмоз. И топавліс сэки сылӧн сьӧлӧмыс. И кутшӧмкӧ ыджыд нимкодьлун чужліс морӧсас. Тайӧ здукъясас быттьӧ и кыліс, и аддзис сійӧ, мый абу нин ёна ылын индӧм кадӧдзыс, кор пармаса выль йӧз бара кутасны овны шудаа да лоасны му вылын бур кӧзяинъясӧн. И аддзӧ нин сійӧ енэжыслӧн тайӧ югъялан здукъясас выль йӧзсӧ, кодъяс вылысь воши важ войтырлӧн грекыс да кодъяс восьса сьӧлӧмӧн, бур мӧвпъясӧн лӧсьӧдчӧны овмӧдчыны пӧль-пӧчьясыслӧн му вылӧ налӧн шуӧм-тшӧктӧмъяс серти. И та бӧрын Матвей пырӧ гортас да унмовсьӧ водзӧ вылӧ йылысь сӧстӧм да югыд мӧвпъясӧн.
